1 Of 59
DATING PILIPINAS
Sinulat ni
SOFRONIO G. CALDERÓN
MAYNILA
Imprenta, Librería at Papeleria
ni J. Martinez
Daan Jolo bilg. 310 at C. de la Barca, bilg. 263.—Binundok.
1907.
Ipinagbibili ang aklat na ito sa lahat ngg aklatan dito sa Maynilà, at sa bahay nang sumulat, daang Lamayan, Bilg. 56, Sta. Ana.-Maynilà.
Kung pakyawan ay mura.
Ang aklat na ito ay itinatalaga ko sa aking anák na si Sofronio G. Calderón.
SOFRONIO G. CALDERÓN
MAYNILA
Imprenta, Librería at Papeleria
ni J. Martinez
Daan Jolo bilg. 310 at C. de la Barca, bilg. 263.—Binundok.
1907.
Ipinagbibili ang aklat na ito sa lahat ngg aklatan dito sa Maynilà, at sa bahay nang sumulat, daang Lamayan, Bilg. 56, Sta. Ana.-Maynilà.
Kung pakyawan ay mura.
Ang aklat na ito ay itinatalaga ko sa aking anák na si Sofronio G. Calderón.
2 Of 59
Table of Contents
DATING PILIPINAS.................................................................................................................................2 Sinulat ni.................................................................................................................................2 SOFRONIO G. CALDERÓN...........................................................................................................2 MAYNILA...................................................................................................................................2 Imprenta, Librería at Papeleria................................................................................................2 ni J. Martinez...........................................................................................................................2 Daan Jolo bilg. 310 at C. de la Barca, bilg. 263.—Binundok............................................2 1907..............................................................................................................................................2 PAUNAWÁ...........................................................................................................................................4 Unang Pangkat..................................................................................................................................5 Mgga Unang Tao Rito.............................................................................................................................5 Ikalawang Pangkat............................................................................................................................8 Lahing Pilipino......................................................................................................................................8 Ikatlong Pangkat...............................................................................................................................9 Ang Pagkaparito at Pinangalinggan ngg Lahing Pilipino.........................................................................9 Ikaapat na Pangkat..........................................................................................................................11 Dating Pamamayan ng mgga Tagarito...................................................................................................11 Ikalimang Pangkat..........................................................................................................................14 Dating Pananamit At kalinisan sa katawán ngg mgga tagarito...............................................................14 Ikaanim na Pangkat.........................................................................................................................16 Kaugaliang pinanununtunan sa mgga Kapaslanggan at Sigalutan..........................................................16 Sigalot ngg mgga panggulo sa dalawang balanggay...................................................................................17 Pag-aasawa sa taga ibang balanggay.....................................................................................................17 Katungkulan ngg mgga kampon sa isang balangay.................................................................................18 Sa Nakamatay......................................................................................................................................18 Paghuli sa magnanakaw.......................................................................................................................18 Pagsásamá...........................................................................................................................................19 Pagmamanahan....................................................................................................................................19 Sa Bigay-kaya......................................................................................................................................21 Sa Pakikiagulo.....................................................................................................................................21 Sa Paghihiwalay ngg mag-asawa..........................................................................................................21 Iba't ibang kapaslanggan.......................................................................................................................22 Pag-uutanggan.......................................................................................................................................23 Pagbabayad ngg Paratang......................................................................................................................23 Pagcaalipin..........................................................................................................................................23 Mgga di lubos na alipin.........................................................................................................................24 Katungkulang ngg alipin.......................................................................................................................24 Pagcalayà ngg alipin..............................................................................................................................24 Ikapitong Pangkat...........................................................................................................................26 Wikà....................................................................................................................................................26 Ikawalong Pangkat..........................................................................................................................28 Pagbasa't Pagsulat................................................................................................................................28 Sa Tagalog...........................................................................................................................................29 Sa Kapangpangan................................................................................................................................30 Sa Pangasinan......................................................................................................................................30
DATING PILIPINAS.................................................................................................................................2 Sinulat ni.................................................................................................................................2 SOFRONIO G. CALDERÓN...........................................................................................................2 MAYNILA...................................................................................................................................2 Imprenta, Librería at Papeleria................................................................................................2 ni J. Martinez...........................................................................................................................2 Daan Jolo bilg. 310 at C. de la Barca, bilg. 263.—Binundok............................................2 1907..............................................................................................................................................2 PAUNAWÁ...........................................................................................................................................4 Unang Pangkat..................................................................................................................................5 Mgga Unang Tao Rito.............................................................................................................................5 Ikalawang Pangkat............................................................................................................................8 Lahing Pilipino......................................................................................................................................8 Ikatlong Pangkat...............................................................................................................................9 Ang Pagkaparito at Pinangalinggan ngg Lahing Pilipino.........................................................................9 Ikaapat na Pangkat..........................................................................................................................11 Dating Pamamayan ng mgga Tagarito...................................................................................................11 Ikalimang Pangkat..........................................................................................................................14 Dating Pananamit At kalinisan sa katawán ngg mgga tagarito...............................................................14 Ikaanim na Pangkat.........................................................................................................................16 Kaugaliang pinanununtunan sa mgga Kapaslanggan at Sigalutan..........................................................16 Sigalot ngg mgga panggulo sa dalawang balanggay...................................................................................17 Pag-aasawa sa taga ibang balanggay.....................................................................................................17 Katungkulan ngg mgga kampon sa isang balangay.................................................................................18 Sa Nakamatay......................................................................................................................................18 Paghuli sa magnanakaw.......................................................................................................................18 Pagsásamá...........................................................................................................................................19 Pagmamanahan....................................................................................................................................19 Sa Bigay-kaya......................................................................................................................................21 Sa Pakikiagulo.....................................................................................................................................21 Sa Paghihiwalay ngg mag-asawa..........................................................................................................21 Iba't ibang kapaslanggan.......................................................................................................................22 Pag-uutanggan.......................................................................................................................................23 Pagbabayad ngg Paratang......................................................................................................................23 Pagcaalipin..........................................................................................................................................23 Mgga di lubos na alipin.........................................................................................................................24 Katungkulang ngg alipin.......................................................................................................................24 Pagcalayà ngg alipin..............................................................................................................................24 Ikapitong Pangkat...........................................................................................................................26 Wikà....................................................................................................................................................26 Ikawalong Pangkat..........................................................................................................................28 Pagbasa't Pagsulat................................................................................................................................28 Sa Tagalog...........................................................................................................................................29 Sa Kapangpangan................................................................................................................................30 Sa Pangasinan......................................................................................................................................30
3 Of 59
Ilokano.................................................................................................................................................31
Sa Bisayà.............................................................................................................................................31
Icasiam na pangcat..........................................................................................................................32
Asal at gawi.........................................................................................................................................32
Icasampung Pangcat.......................................................................................................................34
Pagkakalakalan....................................................................................................................................34
Ikalabing isang Pangcat..................................................................................................................35
Sasakyang-tubig..................................................................................................................................35
Ikalabing dalawang pangkat...........................................................................................................37
Almás...................................................................................................................................................37
Ikalabingtatlong Pangkat................................................................................................................38
Dating ugali tungcol sa Pag-aasawa....................................................................................................38
Ikalabing apat na Pangkat...............................................................................................................42
Dating Kaugalian Tungkol sa Paghihinggalô, Paglilibing at Pagluluksâ..............................................42
PAGHIHINGgALÔ:.........................................................................................................................42
PAGLILIBING...............................................................................................................................43
PAGLULUKSÂ..............................................................................................................................44
Ikalabing limang pangkat...............................................................................................................48
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg mgga Tagarito.......................................................................48
Ikalabing anim na Pangcat..............................................................................................................51
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg mgga tagarito........................................................................51
(Karugtong)...........................................................................................................................51
Ikalabing pitong Pangkat................................................................................................................54
Dating pagsamba't Pananampalataya ngg mgga tagarito........................................................................54
(Karugtóng)...........................................................................................................................54
Ikalabingwalong Pangkat................................................................................................................56
Isipan ngg Ibang Tagarito Tungcol sa Pasimulâ ngg Sangkinapal..........................................................56
Mgga Aklat na Sinulat ngg Sumulat Nito...............................................................................................58
Mgga Aklat na Tinagalog ngg Sumulat Nito...........................................................................................58
PAUNAWÁ.
Ang aklat na ito ay pinagtiyagaan kong sinulat upáng magíng tulong ko kahi't kaunti sa mgga di pa nakababatid ngg dating kasaysayan niring Lupang Tinubuan na nggayo'y halos nalilibing sa limot. Marahil ay di na isinasaloob ngg iba na linggunin pa ang nakaraan; ngguni't kung ating didilidilihin ay lubhang mahalaga, sapagka't ang nakaraan ang siya nating pinagbabakasan ngg nggayon sampu ngg hinaharap, siyang bumubuhay ngg mgga bagay na nangyayari, siyang kumakandili ngg ating alaala sa ating mgga kanunuan na ating pinagkautanggan ngg buhay at bala na, at sa madaling sabi ay siyang pinakasalamin ngg madlá sa pamumuhay, na dahil dito ay pinagsikapan ngg halos lahat ngg lupain ang pagsiyasat at pag-aaral ngg kanikanilang kasaysayan.
Sa kasaysayang ito ay di ko muna inilakip ang sa mgga taong gubat at ang sa kamorohan, sapagka't ang una ay di pa lubhang kilala ang wika sampú nang boong paraa't ayos ngg pamumuhay, saka kapua may kahabaang salaysayin lalong lalo na ang sa kamorohan na may kilala't sariling kasaysayang nainggatan;
PAUNAWÁ.
Ang aklat na ito ay pinagtiyagaan kong sinulat upáng magíng tulong ko kahi't kaunti sa mgga di pa nakababatid ngg dating kasaysayan niring Lupang Tinubuan na nggayo'y halos nalilibing sa limot. Marahil ay di na isinasaloob ngg iba na linggunin pa ang nakaraan; ngguni't kung ating didilidilihin ay lubhang mahalaga, sapagka't ang nakaraan ang siya nating pinagbabakasan ngg nggayon sampu ngg hinaharap, siyang bumubuhay ngg mgga bagay na nangyayari, siyang kumakandili ngg ating alaala sa ating mgga kanunuan na ating pinagkautanggan ngg buhay at bala na, at sa madaling sabi ay siyang pinakasalamin ngg madlá sa pamumuhay, na dahil dito ay pinagsikapan ngg halos lahat ngg lupain ang pagsiyasat at pag-aaral ngg kanikanilang kasaysayan.
Sa kasaysayang ito ay di ko muna inilakip ang sa mgga taong gubat at ang sa kamorohan, sapagka't ang una ay di pa lubhang kilala ang wika sampú nang boong paraa't ayos ngg pamumuhay, saka kapua may kahabaang salaysayin lalong lalo na ang sa kamorohan na may kilala't sariling kasaysayang nainggatan;
4 Of 59
at dahil sa mgga dahilan ito ay minagaling kong unahin itong pinakamahalaga sa atin upáng huag
lubhang humabà at tuloy makaya ngg lahat ang halaga, sapagka't kung papagsasabaysabayin ay
mamabigatin ngg karamihan ang halaga sa kamahalan nggayon ngg pagpapalimbag.
Páhiná 5Tuloy ipinauunawa ko na ang kasaysayang ito ay hinanggo ko sa mgga aklat nina P. Chirino, P. Delgado, P. Colin, P. Placencia, Morga, Dr. P. de Tavera. Sa salaysay ni Pigafetta, sa mgga paaninao ni Dr. Rizal at kaonti sa mgga aklat nina Blair at Robertson at gayon din sa mgga kasaysayan ni Dr. Barrows at Comisionado Dean C. Worcester. Marahil din naman ay may kaonting kulang pa ito, dahil sa di ko pagkasumpong ngg lahat ng kasaysayang kailanggan, nggunit inaasahan kong ito ang mgga pinakamahalaga.
Ipinauunawa ko rin na ang aking pagkasulat nito ay utang na loob ko sa aking amaing si G. Felipe G. Calderón, kay Mr. J.H. Lamb, at kay Dr. James B. Rodgers na nanggagkatiwala sa akin ngg kanilang mgga aklat na nabangit ko sa unahan nito na nggayo'y mahirap manggasumpunggan.
Sofronio G. Calderón
Páhiná 6
Unang Pangkat.
Mgg̃a Unang Tao Rito.
Isa sa mgga lahing hangang nggayo'y nanggananahan dito sa mgga kapuluang Pilipinas ay ang mgga "Itim" ó "Ita", at sapagka't ayon sa kapaniwalaan ay siyang unang nanggamayan dito ay di ngga maliligtaan sa kasaysayan ngg Pilipinas.
Ang dami, di umano, ngg mgga ito ay may tatlong yuta at pawang nanggananahan sa mgga gubat at bundukin ngg Bataan at Sambales at sa Silangganang bundukin ngg dakong hilaga ngg Luzon na mula sa Cabo Engaño hangang Baler. May manggilanggilan ding nanggananahan sa mgga bundukin ngg mgga lalawigang Rizal, Bulakan, Kapangpanggan Tarlak, Pangasinan, Ilokos Norte, Nueva Ecija at Abra. Gayon din sa mgga pangpanggin ngg Rio Grande sa Kagayan at sa ilog Ablug sa lalawigan ngg Kagayan at sa mgga dating comandancia ngg Infanta at Príncipe na nggayo'y sakop ngg lalawigan ngg Tayabas. Bukod dito'y mayroon din sa mgga pulo ngg Mindoro, Panay, Negros, Mindanaw at iba pa.
Palibhasa,t, nakapangkat-pankat ang lahing ito ay nagkaroon ngg iba't ibang panggalan, na yaong mgga nasa Sambales lalong lalo na yaong Páhiná 7mgga haluang dugo ay pinangganlang Abunlon; yaong nangga
Páhiná 5Tuloy ipinauunawa ko na ang kasaysayang ito ay hinanggo ko sa mgga aklat nina P. Chirino, P. Delgado, P. Colin, P. Placencia, Morga, Dr. P. de Tavera. Sa salaysay ni Pigafetta, sa mgga paaninao ni Dr. Rizal at kaonti sa mgga aklat nina Blair at Robertson at gayon din sa mgga kasaysayan ni Dr. Barrows at Comisionado Dean C. Worcester. Marahil din naman ay may kaonting kulang pa ito, dahil sa di ko pagkasumpong ngg lahat ng kasaysayang kailanggan, nggunit inaasahan kong ito ang mgga pinakamahalaga.
Ipinauunawa ko rin na ang aking pagkasulat nito ay utang na loob ko sa aking amaing si G. Felipe G. Calderón, kay Mr. J.H. Lamb, at kay Dr. James B. Rodgers na nanggagkatiwala sa akin ngg kanilang mgga aklat na nabangit ko sa unahan nito na nggayo'y mahirap manggasumpunggan.
Sofronio G. Calderón
Páhiná 6
Unang Pangkat.
Mgg̃a Unang Tao Rito.
Isa sa mgga lahing hangang nggayo'y nanggananahan dito sa mgga kapuluang Pilipinas ay ang mgga "Itim" ó "Ita", at sapagka't ayon sa kapaniwalaan ay siyang unang nanggamayan dito ay di ngga maliligtaan sa kasaysayan ngg Pilipinas.
Ang dami, di umano, ngg mgga ito ay may tatlong yuta at pawang nanggananahan sa mgga gubat at bundukin ngg Bataan at Sambales at sa Silangganang bundukin ngg dakong hilaga ngg Luzon na mula sa Cabo Engaño hangang Baler. May manggilanggilan ding nanggananahan sa mgga bundukin ngg mgga lalawigang Rizal, Bulakan, Kapangpanggan Tarlak, Pangasinan, Ilokos Norte, Nueva Ecija at Abra. Gayon din sa mgga pangpanggin ngg Rio Grande sa Kagayan at sa ilog Ablug sa lalawigan ngg Kagayan at sa mgga dating comandancia ngg Infanta at Príncipe na nggayo'y sakop ngg lalawigan ngg Tayabas. Bukod dito'y mayroon din sa mgga pulo ngg Mindoro, Panay, Negros, Mindanaw at iba pa.
Palibhasa,t, nakapangkat-pankat ang lahing ito ay nagkaroon ngg iba't ibang panggalan, na yaong mgga nasa Sambales lalong lalo na yaong Páhiná 7mgga haluang dugo ay pinangganlang Abunlon; yaong nangga
5 Of 59
sa Morriones sa Tarlak ay Aburlin; ang ibang nangga sa Kagayan, Isabela, Kapangpanggan Bulakan at
Bataan ay Ita; ang ibang nangga sa Isabela ay Agtas; ang ibang nangga sa Nueva Ecija, Kapangpanggan,
Sambales, Ilocos Sur, at Tarlac lalong lalo na yaong mgga haluang dugo ay Balugas; ang ibang nangga sa
Sambales ay Bukiles ang nangga sa baybayin ngg dagat Pacífico sa Hilaga ngg Luzón ay Dumagat; at ang
nangga sa Baggaw sa Kagayan ay Parames.
Dahil sa pagkakapangkat-pangkat na ito at pagkakaroon ngg iba't ibang panggalan ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga mananasaysay, na anáng iba'y supling sa iba't ibang lahi ngg mgga itim at anáng iba'y iisang lahi na napapangkat lamang ngg angkan-angkan na sa akala ko'y itong hulé ang mapaniniwalaan.
Ang mgga taong ito ay nanggananahan pulupulutong na limalimangpu humigit kumulang at ang hitsura't anyo ay pandak na lilimang paa ang taas, maiitim baga man ang iba'i may kakuyumangihan, malalaki ang mata ngg karamihan, kulot ang buhok at balbasin ang mgga lalaki, sarat ang ilong, makakapal ang labi at mabibilog ang ulo. Hindi nanggaggugupit ngg buhok, malibang totoong mahaba na at kung gayon ay pinuputol ngg itak ó sundang kung sakaling walang gunting. Ang ibang itim sa Bataan ay nagsisipagkoPáhiná 8ronita sa ulo na parang pare upang makasinggaw ang ipit, di umano, at yaong nangga sa Sambales ay nagsisipag-ahit kung minsan ngg kalahati ngg ulo, na mula sa tuktok hangang sa batok.
Ang damit, ngg mgga lalaki ay bahag lamang sa mgga balakang at ang sa mgga babae ay tapi na mula sa baywang hangang sa tuhod. Ang dinadamit ay kayo kung mayroon, datapua't karaniwa'y balat ngg kahoy.
Ang karaniwang kagayakan ay sarisari. Gumagamit ngg kawayang suklay na may gayak na pakpak na sarisaring kulay. Nagsisigamit din ngg hikaw, bitones, pirapirasong salamin at iba pa na gaya rin nito. Ang mgga pinuno ay nagpapatulis ngg nggipin sa harap, at halos lahat ay nanggagsisipagkudlit sa katawan ngg sarisaring hitsura na ang mgga lalaki ay sa dibdib, sa likod at sa mgga bisig at ang mgga babae naman ay gayon, din bukod pa sa mgga harapan ngg hita at sa iba pang dako ngg katawan.
Ang lahing ito ay may ugaling magpabagobago ngg tahanan, at sa ganito'y hindi nanggagbabahay at ang karaniwang pahinggahan ay ang paanan ngg mgga punong kahoy na kanilang pinagtitindigan ngg balangkas na miski paano saka binububunggan ngg kugon ó ngg miski anong dahon.
Sa pagkabuhay ay nanggabubuhay sa isda, lamang lupa, sa bigás (na nanggaghahasik ngg palay sa dakong katahanan), at lalong lalo na sa mgga Páhiná 9hayop na kanilang nahuhuli ó napapana, at di umano'y mgga totoong maibiguin sa lamán ngg ungoy, saka nanggagsisikain ngg ahas, palaka bubulí at iba pang hayop na di natin kinakain.
Ang sakbat na kagamitan ay sibat na kawayan ó sangga kaya ngg kahoy at, pana't busog na may lason na kanilang ginagamit sa ano mang lakad nila.
Mgga totoong magiliwin sa tugtugin at ang kanilang mgga instrumento ay buho't kawayan. May sarisaring sayaw sila, na tinatawag nilang sayaw kamote, sayaw pagong, sayaw pangginggibig sayaw
Dahil sa pagkakapangkat-pangkat na ito at pagkakaroon ngg iba't ibang panggalan ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga mananasaysay, na anáng iba'y supling sa iba't ibang lahi ngg mgga itim at anáng iba'y iisang lahi na napapangkat lamang ngg angkan-angkan na sa akala ko'y itong hulé ang mapaniniwalaan.
Ang mgga taong ito ay nanggananahan pulupulutong na limalimangpu humigit kumulang at ang hitsura't anyo ay pandak na lilimang paa ang taas, maiitim baga man ang iba'i may kakuyumangihan, malalaki ang mata ngg karamihan, kulot ang buhok at balbasin ang mgga lalaki, sarat ang ilong, makakapal ang labi at mabibilog ang ulo. Hindi nanggaggugupit ngg buhok, malibang totoong mahaba na at kung gayon ay pinuputol ngg itak ó sundang kung sakaling walang gunting. Ang ibang itim sa Bataan ay nagsisipagkoPáhiná 8ronita sa ulo na parang pare upang makasinggaw ang ipit, di umano, at yaong nangga sa Sambales ay nagsisipag-ahit kung minsan ngg kalahati ngg ulo, na mula sa tuktok hangang sa batok.
Ang damit, ngg mgga lalaki ay bahag lamang sa mgga balakang at ang sa mgga babae ay tapi na mula sa baywang hangang sa tuhod. Ang dinadamit ay kayo kung mayroon, datapua't karaniwa'y balat ngg kahoy.
Ang karaniwang kagayakan ay sarisari. Gumagamit ngg kawayang suklay na may gayak na pakpak na sarisaring kulay. Nagsisigamit din ngg hikaw, bitones, pirapirasong salamin at iba pa na gaya rin nito. Ang mgga pinuno ay nagpapatulis ngg nggipin sa harap, at halos lahat ay nanggagsisipagkudlit sa katawan ngg sarisaring hitsura na ang mgga lalaki ay sa dibdib, sa likod at sa mgga bisig at ang mgga babae naman ay gayon, din bukod pa sa mgga harapan ngg hita at sa iba pang dako ngg katawan.
Ang lahing ito ay may ugaling magpabagobago ngg tahanan, at sa ganito'y hindi nanggagbabahay at ang karaniwang pahinggahan ay ang paanan ngg mgga punong kahoy na kanilang pinagtitindigan ngg balangkas na miski paano saka binububunggan ngg kugon ó ngg miski anong dahon.
Sa pagkabuhay ay nanggabubuhay sa isda, lamang lupa, sa bigás (na nanggaghahasik ngg palay sa dakong katahanan), at lalong lalo na sa mgga Páhiná 9hayop na kanilang nahuhuli ó napapana, at di umano'y mgga totoong maibiguin sa lamán ngg ungoy, saka nanggagsisikain ngg ahas, palaka bubulí at iba pang hayop na di natin kinakain.
Ang sakbat na kagamitan ay sibat na kawayan ó sangga kaya ngg kahoy at, pana't busog na may lason na kanilang ginagamit sa ano mang lakad nila.
Mgga totoong magiliwin sa tugtugin at ang kanilang mgga instrumento ay buho't kawayan. May sarisaring sayaw sila, na tinatawag nilang sayaw kamote, sayaw pagong, sayaw pangginggibig sayaw
6 Of 59
pakikihamok at iba pa na may kahabaang saysayin dito kung papaano.
Sa pag-aasawa ay inuugali ang pagkakasunduan ngg mgga magulang saka ang bigay-kaya na gaya rin ngg sa ibang lahing gubat. Tungkol sa pagdidiwan nito ay sarisari ayon sa iba't ibang angkan ngg mgga ito, ngguni sa mgga itim na nangga sa bundok ngg Mariveles ay ganito di umano. Nagsisipagtago sa gubat ang babae at ang mgga abay niya, saka hinahanap ngg lalaki at ngg mgga abay naman nito hangan sa masumpunggan. Pagkasumpong ay ipinagsasama ang babae sa dakong pagtatapusan ngg pagdidiwan na tumutugtog ang lalaki ngg gansa (na isang instrumento nila) sa harap ngg babae at habang lumalakad ay sumasayaw: samantalang ang babae naman ay may takip na panyo sa ulo at mukha at lumalakad Páhiná 10na payuko. Pagtigil ngg tugtog ngg lalaki ay hinahandugan ngg mgga kaibigan ang babae ngg kanikanyang kaya. Pagkatapos ay lumalapit ang babae sa isang wari entablado na handa na kapagkaraka na may dalawang dipa ang taas at nililigid ngg kanyang mgga kamag-anak, saka tinatakbo at inaagaw ngg lalaki na hinahawakan sa bisig at isinasampa sa itaas noong wari entablado na doon sila nauupong dalawa na magkaabrasete. Kung magkagayon ay sumasampa ang ilan sa kanilang mgga kaibigan at kamag-anakan na nagsisipag-alay ngg kanikanyang kaya, saka nanggananaog na kasama ang bagong mag-asawa. At pagkapañaog ay sinasalubong ngg isang matandang lalaki at isang matandang babae na nanggagsisilagay marahil na pinaka-inaama at ini-ina at siyang nanggagpapa-ala-ala ngg kanilang payo sa bagong mag- asawang yaon.
Bagay sa kanilang kapanampalatayahan, di umano, ay wari ang pagsamba sa mgga bagay ngg katalagahan at sa mgga kalulua, at ang mgga matanda at ang mgga namatay sa kanila ay lubhang ipinakagagalang.
Ang lahing ito ayon sa kapaniwalaan ay nangganahan ditong malaong panahon hangang sa dinatnan ngg lahing malayo.
Tungkol sa pagkaparito ngg mgga ito kung paano at saan nanggangaling ay di masabi at hangan nggayon ay di pinagkakaisahan ngg mgga Páhiná 11mananalaysay ang bagay na ito; sapagka't anáng iba ay galing sa Aprika na nakapagpalipat-lipat sa pulo't pulo hangang Nueva Ginea at mula sa Nueva Ginea hangang dito, at anáng mgga bagong mananalaysay ay hindi, kun di ang mgga ito'y kaibang lahi ngg mgga itim sa Aprika at talagang tagarito sa Kasilangganan.
Páhiná 12
Sa pag-aasawa ay inuugali ang pagkakasunduan ngg mgga magulang saka ang bigay-kaya na gaya rin ngg sa ibang lahing gubat. Tungkol sa pagdidiwan nito ay sarisari ayon sa iba't ibang angkan ngg mgga ito, ngguni sa mgga itim na nangga sa bundok ngg Mariveles ay ganito di umano. Nagsisipagtago sa gubat ang babae at ang mgga abay niya, saka hinahanap ngg lalaki at ngg mgga abay naman nito hangan sa masumpunggan. Pagkasumpong ay ipinagsasama ang babae sa dakong pagtatapusan ngg pagdidiwan na tumutugtog ang lalaki ngg gansa (na isang instrumento nila) sa harap ngg babae at habang lumalakad ay sumasayaw: samantalang ang babae naman ay may takip na panyo sa ulo at mukha at lumalakad Páhiná 10na payuko. Pagtigil ngg tugtog ngg lalaki ay hinahandugan ngg mgga kaibigan ang babae ngg kanikanyang kaya. Pagkatapos ay lumalapit ang babae sa isang wari entablado na handa na kapagkaraka na may dalawang dipa ang taas at nililigid ngg kanyang mgga kamag-anak, saka tinatakbo at inaagaw ngg lalaki na hinahawakan sa bisig at isinasampa sa itaas noong wari entablado na doon sila nauupong dalawa na magkaabrasete. Kung magkagayon ay sumasampa ang ilan sa kanilang mgga kaibigan at kamag-anakan na nagsisipag-alay ngg kanikanyang kaya, saka nanggananaog na kasama ang bagong mag-asawa. At pagkapañaog ay sinasalubong ngg isang matandang lalaki at isang matandang babae na nanggagsisilagay marahil na pinaka-inaama at ini-ina at siyang nanggagpapa-ala-ala ngg kanilang payo sa bagong mag- asawang yaon.
Bagay sa kanilang kapanampalatayahan, di umano, ay wari ang pagsamba sa mgga bagay ngg katalagahan at sa mgga kalulua, at ang mgga matanda at ang mgga namatay sa kanila ay lubhang ipinakagagalang.
Ang lahing ito ayon sa kapaniwalaan ay nangganahan ditong malaong panahon hangang sa dinatnan ngg lahing malayo.
Tungkol sa pagkaparito ngg mgga ito kung paano at saan nanggangaling ay di masabi at hangan nggayon ay di pinagkakaisahan ngg mgga Páhiná 11mananalaysay ang bagay na ito; sapagka't anáng iba ay galing sa Aprika na nakapagpalipat-lipat sa pulo't pulo hangang Nueva Ginea at mula sa Nueva Ginea hangang dito, at anáng mgga bagong mananalaysay ay hindi, kun di ang mgga ito'y kaibang lahi ngg mgga itim sa Aprika at talagang tagarito sa Kasilangganan.
Páhiná 12
7 Of 59
Ikalawang Pangkat.
Lahing Pilipino
Maliban sa mgga itim ay pawang lahing malayo na ang nanggananahan dito na may halo marahil na kaonting indonesiano, at nggayo'y siyang mgga kinikilalang pilipino.
Ang lahing ito ay nababahagi nggayon ngg tatlong malaking bahagi: Una'y ang mgga taong nagsipangubat na dî napasaklaw sa kapangyarihan ngg mgga taga ibang lupain, ikalawa'y ang mgga moro ó kumikilala kay Mahoma at ikatlo'y ang mgga nagsipagkristiano.
Ang tatlong bahaging ito ay paraparang napapangkat, nggayon ngg lipilipi at angkan-angkan.
Ang unang bahagi, na sa mgga taong gubat, ay lubhang marami ang pagkakapangkatpangkat; ngguni't ang mgga lubhang kilala ay ang Igorot Ilongot, Tingian, Gaddan at Kalinga dito sa Luzon, ang Tiruray sa Mindanaw at ang Tagbanua sa Palawan. Ang pagkakapangkatpangkat ngg mgga taong ito ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga tanyag na mananalaysay. Anáng Profesor Blumentrit, sukat dito sa kalusonan at kabisayaan ay napapangkat ang mgga ito ngg tatlong pu't anim na lipi baga man kalakip na pati nang sa mgga itim, at anáng mgga mananalaysay na Jesuita ay Páhiná 13dadalawang pu't anim, at sa bilang na ito ay may binangit pa ang mgga Jesuita na dî ibinibilang ngg Profesor Blumentrit sa kanyang salaysay na gaya rin ngg Profesor Blumentrit tungkol sa binangit ngg mgga Jesuita: ano pa't kung idadagdag ang mgga binangit ngg mgga Jesuita na dì naibilang ngg Profesor Blumentrit sa kanyang pagkatala ay hihigit pa ngga sa tatlong pu't anim na bilang niya. Ngguni't hindi lamang ito, kundi dumating dito ang mgga Americano at pinagsikapan ding masiyasat itong iba't ibang liping nagsisipangubat, na sa mgga sumiyasat at nakakita ngg mgga ito ay di maliligtaan sina Dr. Barrows, Comicionado Dean C. Worcester, John C. Foreman. Dr. M.L. Miller, Capitan Charles E. Nathorst, at Capitan Samuel D. Crawford at di rin nanggagkaiisa ngg isipan bagay sa mgga liping ito; sapagca't ani Dr. Barrows ay tatatlo ang liping malayo rito at kung bagá man anya't marami ay angkan lamang ngg tatlong ito ang iba, samantala namang ang sa Comicionado Dean C. Worcester ay anim ang liping malayong narito at anáng iba ay isang gayon: ano pa at iba't iba. Kung alin ang matuid sa mgga salaysay noong mgga una sampu nitong mgga huli ay di natin masabi at hangang nggayon ay di pa lubos na kilala ang boong paraa't ayos ngg pamumuhay niyang mgga taong gubat na nabangit baga man masasapantahang di lubhang magkakaiiba,
Ang ikalawang bahagi na sa mgga moro, ay Páhiná 14gaya rin ngg sa mgga taong gubat na napapangkat ngg lipilipi at angkan-angkan, na ang iba'y sa Dabaw, ang iba,y sa Samboanga, ang iba'y sa Kottabato at ang iba'y sa iba't ibang dako ngg Hulo't Mindanaw na pawang may kanikanyang nggalan. Ang mgga ito ang may lalong malinaw na kasaysayan kay sa lahat ngg lipi rito sa Pilipinas, dahil marahil sa maagang pagkasulong nila sa katalinuang pakamahometano at pagkapaginggat nila ngg kanilang mgga alamat at mgga alaala ngg dating pamumuhay ngg kanilang mgga kanunuan. Tungkol dito ay di dapat ligtaang basahin ang salaysay ni Naajeb M. Saleeby sa kanyang aklat na kasusulat pa lamang.
Maliban sa mgga itim ay pawang lahing malayo na ang nanggananahan dito na may halo marahil na kaonting indonesiano, at nggayo'y siyang mgga kinikilalang pilipino.
Ang lahing ito ay nababahagi nggayon ngg tatlong malaking bahagi: Una'y ang mgga taong nagsipangubat na dî napasaklaw sa kapangyarihan ngg mgga taga ibang lupain, ikalawa'y ang mgga moro ó kumikilala kay Mahoma at ikatlo'y ang mgga nagsipagkristiano.
Ang tatlong bahaging ito ay paraparang napapangkat, nggayon ngg lipilipi at angkan-angkan.
Ang unang bahagi, na sa mgga taong gubat, ay lubhang marami ang pagkakapangkatpangkat; ngguni't ang mgga lubhang kilala ay ang Igorot Ilongot, Tingian, Gaddan at Kalinga dito sa Luzon, ang Tiruray sa Mindanaw at ang Tagbanua sa Palawan. Ang pagkakapangkatpangkat ngg mgga taong ito ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga tanyag na mananalaysay. Anáng Profesor Blumentrit, sukat dito sa kalusonan at kabisayaan ay napapangkat ang mgga ito ngg tatlong pu't anim na lipi baga man kalakip na pati nang sa mgga itim, at anáng mgga mananalaysay na Jesuita ay Páhiná 13dadalawang pu't anim, at sa bilang na ito ay may binangit pa ang mgga Jesuita na dî ibinibilang ngg Profesor Blumentrit sa kanyang salaysay na gaya rin ngg Profesor Blumentrit tungkol sa binangit ngg mgga Jesuita: ano pa't kung idadagdag ang mgga binangit ngg mgga Jesuita na dì naibilang ngg Profesor Blumentrit sa kanyang pagkatala ay hihigit pa ngga sa tatlong pu't anim na bilang niya. Ngguni't hindi lamang ito, kundi dumating dito ang mgga Americano at pinagsikapan ding masiyasat itong iba't ibang liping nagsisipangubat, na sa mgga sumiyasat at nakakita ngg mgga ito ay di maliligtaan sina Dr. Barrows, Comicionado Dean C. Worcester, John C. Foreman. Dr. M.L. Miller, Capitan Charles E. Nathorst, at Capitan Samuel D. Crawford at di rin nanggagkaiisa ngg isipan bagay sa mgga liping ito; sapagca't ani Dr. Barrows ay tatatlo ang liping malayo rito at kung bagá man anya't marami ay angkan lamang ngg tatlong ito ang iba, samantala namang ang sa Comicionado Dean C. Worcester ay anim ang liping malayong narito at anáng iba ay isang gayon: ano pa at iba't iba. Kung alin ang matuid sa mgga salaysay noong mgga una sampu nitong mgga huli ay di natin masabi at hangang nggayon ay di pa lubos na kilala ang boong paraa't ayos ngg pamumuhay niyang mgga taong gubat na nabangit baga man masasapantahang di lubhang magkakaiiba,
Ang ikalawang bahagi na sa mgga moro, ay Páhiná 14gaya rin ngg sa mgga taong gubat na napapangkat ngg lipilipi at angkan-angkan, na ang iba'y sa Dabaw, ang iba,y sa Samboanga, ang iba'y sa Kottabato at ang iba'y sa iba't ibang dako ngg Hulo't Mindanaw na pawang may kanikanyang nggalan. Ang mgga ito ang may lalong malinaw na kasaysayan kay sa lahat ngg lipi rito sa Pilipinas, dahil marahil sa maagang pagkasulong nila sa katalinuang pakamahometano at pagkapaginggat nila ngg kanilang mgga alamat at mgga alaala ngg dating pamumuhay ngg kanilang mgga kanunuan. Tungkol dito ay di dapat ligtaang basahin ang salaysay ni Naajeb M. Saleeby sa kanyang aklat na kasusulat pa lamang.
8 Of 59
Ang ikatlong bahagi, na sa mgga nagsipagkristiano at siyang mgga liping tinutukoy ko sa kasaysayang ito
ay masasabi nating may walong lipi ang dami na dili iba't itong mgga sumusunod: Ang Bisaya, na mgga
taong nanggananahan sa maraming mgga pulong napapagitan sa Luzón at Mindanaw, sa makatuid baga'y
sa mgga puló ngg Panay, Negros, Leyte, Samar at ibapa; ang Tagalog, na nanggananahan sa kalagitnaan ngg
Luzon at nakakalat sa mgga lalawigan ngg, Maynila, Batanggan, Kabite, Laguna, Bulakan, Bataan, Nueva,
Ecija at iba pa; ang Kapangpangg an at Pang-asinan na nanggakakalat sa mgga kapatagan ngg kahilagaan
nitong Luzon; ang Ilokano, na nanggananahan sa may dakong kalagitnaan ngg hilaga't kanluran niPáhiná
15tong Luzon; ang Kagayan na nanggagsasalita ngg wikang Ibanag at nanggananahan din sa Kagayan; ang
Bikol na nanggananahan sa Kamarines at sa mgga lalawigan ngg Sorsogon; at ang Sambal na
nanggananahan din sa Sambales. Dito'y di na kabilang ang ibang lipi na nangga sa Nueva Viskaya, sa
pulo ngg Batanes at Kalamianes dahil sa kaliliitan.
Páhiná 16
Ikatlong Pangkat.
Ang Pagkaparito at Pinangalingg̃an ngg̃ Lahing Pilipino.
Nggayon nggang batid na natin ang dinamidami nitong mgga lipilipi at angkan-angkang nanggananahan dito na pawang kinikilalang pilipino ay di natin maliligtaan na di maitanong kahi't sa sarili kung ang mgga ito ay katutubo rito ó kung bakit nanggaparito at saan nanggangaling.
Sa pagkakatutubo rito, ngg mgga taong ito anang mangga mananalaysay ay hindi at bago pa ngga mandin ang mgga ito ay ang mgga ita muna ang nangganahan dito; sapagka't di ngga naman mangyayari na ang isang lahing mahina na gaya ngg mgga ita ay mahuli pa isang lahing may kaonting kalakasan. Ngguni't mula pa sa kaunaunahang dako hangang sa panahong ito ay hindi kaila na ang tao ay laging nagsikap ngg ikabubuti't ikagiginhawa ngg sarili na kung di ngga masiyahan sa kanyang bayan ay dumadayo sa iba; kaya't hangang nggayon ay may mgga taong gubat na nagpapabuhatbuhat ngg tahanan dahil sa paghanap ngg lalo't lalong mabuting lupa ó ngg dakong lalong maginhawa sa kanyang pamumuhay, at maging sa mgga matalinong bayan man ay gayon din, at nariyan ang Australia na pinamamayanan Páhiná 17ngg mgga Ingles:—at—ang mgga lupang Pilipinas, na halos lahat ngg pulo't lalawigan ay sagana sa mgga halama't pananim, sa mgga kayamanan at sa balang ikabubuhay,—ay di mapagtatakhang pamayanan ngg lahing ito.
Kung paano ang pagkapasimula ngg pagkakaparito ngg mgga ito ay di natin masabi at walang aklat na makapagpatotoo, datapua't ang mgga pagkakaganiganito ngg mgga tao noong unang dako, na nanggapapalipat sa ibang mgga pulo't lupain ay di kaila sa mgga kasaysayan, at nariyan ang mgga aklat nina
Páhiná 16
Ikatlong Pangkat.
Ang Pagkaparito at Pinangalingg̃an ngg̃ Lahing Pilipino.
Nggayon nggang batid na natin ang dinamidami nitong mgga lipilipi at angkan-angkang nanggananahan dito na pawang kinikilalang pilipino ay di natin maliligtaan na di maitanong kahi't sa sarili kung ang mgga ito ay katutubo rito ó kung bakit nanggaparito at saan nanggangaling.
Sa pagkakatutubo rito, ngg mgga taong ito anang mangga mananalaysay ay hindi at bago pa ngga mandin ang mgga ito ay ang mgga ita muna ang nangganahan dito; sapagka't di ngga naman mangyayari na ang isang lahing mahina na gaya ngg mgga ita ay mahuli pa isang lahing may kaonting kalakasan. Ngguni't mula pa sa kaunaunahang dako hangang sa panahong ito ay hindi kaila na ang tao ay laging nagsikap ngg ikabubuti't ikagiginhawa ngg sarili na kung di ngga masiyahan sa kanyang bayan ay dumadayo sa iba; kaya't hangang nggayon ay may mgga taong gubat na nagpapabuhatbuhat ngg tahanan dahil sa paghanap ngg lalo't lalong mabuting lupa ó ngg dakong lalong maginhawa sa kanyang pamumuhay, at maging sa mgga matalinong bayan man ay gayon din, at nariyan ang Australia na pinamamayanan Páhiná 17ngg mgga Ingles:—at—ang mgga lupang Pilipinas, na halos lahat ngg pulo't lalawigan ay sagana sa mgga halama't pananim, sa mgga kayamanan at sa balang ikabubuhay,—ay di mapagtatakhang pamayanan ngg lahing ito.
Kung paano ang pagkapasimula ngg pagkakaparito ngg mgga ito ay di natin masabi at walang aklat na makapagpatotoo, datapua't ang mgga pagkakaganiganito ngg mgga tao noong unang dako, na nanggapapalipat sa ibang mgga pulo't lupain ay di kaila sa mgga kasaysayan, at nariyan ang mgga aklat nina
9 Of 59
Ratztel, Ellis, John Dunmore at ibp. Noon nggang una na di pa lubhang kilala ang katalinuan sa
pagdadagat at wala pang kagamitan, kungdi ang mgga sasakyang may layag lamang ay madalas
nangyayari sa mgga magdadagat na kung totoong nanggapapalaot sa dagat at inaabot ngg pagbabago ngg
hanggin ay nanggapapaligaw hangang sa másadsad sa ibang lupain, at manggyare, kung hindi na
manggakabalik at kabubuhayan naman ang lupaing kinasadsaran ay natutuluyan ngg doon mamayan, ó
kung sakali mang nanggakabalik at sa ganang kanila ay lalong maginhawa ang lupaing kinasadsaran nila
kay sa lupa nilang tinubuan ay nangyayari ring pinagbabalikan at nag-aanyaya pa ngg kanilang mgga
kamag-anak at kakilala. Ito ngga ang matuid na masasapantaha natin, na dahil ngg ikinaparito ngg mgga
taong ito, at dito'y di natin maliligtaang di bangitin na pinakahalimbawa ang sali't saling sabi Páhiná
18ngg mgga Tagakaola at mgga Bagobo sa Mindanaw na anila'y sadsad lamang sila sa lupaing
kinatatahanan nila nggayon at ang kanilang pinangalinggan ay isang lupaing malayong malayo. Hindi ko
na bangitin ang lubhang maraming mgga pangyayaring ganito sa iba't ibang lupain at totoong makapal.
Bagay naman sa pinangalinggan ay masasabi nating wala ngg iba kundi ang mgga kalapit lupain At dito naman sa mgga kalapit lupain ay wala ngg ibang masasapantaha, liban sa mgga lupang nasa dakong timog, na dili iba't ang kamalayahan dahil sa siyang mgga tangging bayan na kahuad sa kulay tikas at anyo, kakapatid sa wika at kaayon sa halos lahat ngg ayos at paraan ngg pamumuhay ngg mgga Tagarito. Saká anang mgga mananalaysay, siyang sali't saling sabi ngg mgga tao rito, na ang mgga nabangit na lupain ang pinangalinggan ngg mgga kanunuan nila. At bagay rito ay may salaysay si P. Colin na anya'y: "May isang taga Kapangpanggang nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan ngg kanyang sariling wika at siya'y nakisagót na parang siya'y ipinangganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya ngg isang matanda na kayo'y mgga inapó ngg mgga nagsialis dito noong unang dako na nanggamayan sa ibang lupain at di na namin nanggabalitaan."
Ngguni't may isang bagay na hindi lahat ngg Páhiná 19tao rito ay Kapangpanggan ó Tagalog mang ó Bisaya kaya, kung di may taong gubat at may taong bayan, may Igorot at may Tingian, may Tagalog at may Bisaya at marami pa.
Ang kadahilanan nito, sa akalà ko, ay sanghî sa pagkakapangkat pangkat ngg mgga bayan malayo (ó lahing pinangalinggan ngg mgga Tagarito) saká ang pagkakapangkat pangkat pa uli rito.
Kung ating nggang lilinggunin at lilininggin ang kamalayahan na pinangalinggan ngg mgga Tagarito ay matatanto nating unauna na doo'y may kinikilalang tatlong uri ngg tao na dili iba't ang orang benúa (ó taong gubat), ang orang-laut (ó taong dagat) at, ang orang-malayo (ó taong bayan). Sa una na orang- benúa ay masasapantaha na siyang pinangalinggan ngg ating mgga taong gubat, na dili iba't siyang sapantaha ngg mgga kilalang mananalaysay nggayon. At ito'y mapaniniwalaan dahil sa pagkakaparis ngg pamumuhay ngg mgga ito sa pamumuhay ngg mgga iyon: maliban marahil ang iba nitó, na gaya ngg Tingian at iba na sa akala ko'y kauri rin ngg mgga lahi ritong kristiano nggayon na nagsipangubat lamang dahil sa pag-ibig marahil na manatili sa kanilang kalayaan at sa ganito'y náurong sa pagsulong sa katalinuan.
Tungkol sa orang-laut at orang malayo ay di mapagtatakhang siyang pinagmulan ngg mgga taong bayan dito ayon sa kanilang ayos at paraan nag pamumuhay.
Bagay naman sa pinangalinggan ay masasabi nating wala ngg iba kundi ang mgga kalapit lupain At dito naman sa mgga kalapit lupain ay wala ngg ibang masasapantaha, liban sa mgga lupang nasa dakong timog, na dili iba't ang kamalayahan dahil sa siyang mgga tangging bayan na kahuad sa kulay tikas at anyo, kakapatid sa wika at kaayon sa halos lahat ngg ayos at paraan ngg pamumuhay ngg mgga Tagarito. Saká anang mgga mananalaysay, siyang sali't saling sabi ngg mgga tao rito, na ang mgga nabangit na lupain ang pinangalinggan ngg mgga kanunuan nila. At bagay rito ay may salaysay si P. Colin na anya'y: "May isang taga Kapangpanggang nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan ngg kanyang sariling wika at siya'y nakisagót na parang siya'y ipinangganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya ngg isang matanda na kayo'y mgga inapó ngg mgga nagsialis dito noong unang dako na nanggamayan sa ibang lupain at di na namin nanggabalitaan."
Ngguni't may isang bagay na hindi lahat ngg Páhiná 19tao rito ay Kapangpanggan ó Tagalog mang ó Bisaya kaya, kung di may taong gubat at may taong bayan, may Igorot at may Tingian, may Tagalog at may Bisaya at marami pa.
Ang kadahilanan nito, sa akalà ko, ay sanghî sa pagkakapangkat pangkat ngg mgga bayan malayo (ó lahing pinangalinggan ngg mgga Tagarito) saká ang pagkakapangkat pangkat pa uli rito.
Kung ating nggang lilinggunin at lilininggin ang kamalayahan na pinangalinggan ngg mgga Tagarito ay matatanto nating unauna na doo'y may kinikilalang tatlong uri ngg tao na dili iba't ang orang benúa (ó taong gubat), ang orang-laut (ó taong dagat) at, ang orang-malayo (ó taong bayan). Sa una na orang- benúa ay masasapantaha na siyang pinangalinggan ngg ating mgga taong gubat, na dili iba't siyang sapantaha ngg mgga kilalang mananalaysay nggayon. At ito'y mapaniniwalaan dahil sa pagkakaparis ngg pamumuhay ngg mgga ito sa pamumuhay ngg mgga iyon: maliban marahil ang iba nitó, na gaya ngg Tingian at iba na sa akala ko'y kauri rin ngg mgga lahi ritong kristiano nggayon na nagsipangubat lamang dahil sa pag-ibig marahil na manatili sa kanilang kalayaan at sa ganito'y náurong sa pagsulong sa katalinuan.
Tungkol sa orang-laut at orang malayo ay di mapagtatakhang siyang pinagmulan ngg mgga taong bayan dito ayon sa kanilang ayos at paraan nag pamumuhay.
10 Of 59
Páhiná 20Bukod dito ay dapat ding tantoin na ang kamalayahan (maging taong-gubat ó taong dagat ó
taong bayan) baga man suplíng sa isang lahi (sa lahing Mongol anáng mgga mananalaysay) ay pangkat
pangkat din, dahil sa nanggamamayan hiwahiwalay sa pulo't pulo, na ang iba'y sa Sumatra, ang iba'y sa
Java, ang iba'y sa Celebes at ang iba'y sa iba't ibang pulo, bukod pa sa nanggatira sa kapatagan ngg
Malaka, at manggyare—sa pagkakapulopulo at pagkakahiwahiwalay na ito ay nagkaiba't iba ngg kaonti at
sapagka't ang mgga Tagarito, sa akala ko, ay hindi galing sa iisang angkan ngg mgga yaon, kundi sa iba't
iba ay kaya naman iba't iba rin ang mgga lipi rito, bukod pa ngga sa dito ma'y nagkapulopulo at
nagkahiwahiwalay pa uli.
Tungkol sa mgga moro sa Magindanaw ay masasapantahang siyang mgga huling naparito at ayon sa kapaniwalaan nggayon ay siyang mgga kasabay ó kasunod ngg mgga taga malayang nagsipamayan sa Borneo noong dakong 1400.
Páhiná 21
Ikaapat na Pangkat.
Dating Pamamayan ng mgg̃a Tagarito
Bago nagpuno ang mgga taga Europa dito sa Kapuluang Pilipinas, ay may sarili ngg paraa't ayos ngg pamumuno ang mgga tagarito. Ang paraa't, ayos ngg pamunuang ito ay di kagaya ngg sa iba't ibang lupaín na may isang dakilang puno ó panggulo na kinikilala, kundi sa bawa't pulo at lalawigan ay maraming panggulong may kanikanyang kampon at sakop na nayon-nayon at lipi-lipi,[1] anopa,t, kaparis din ngg pamunuan sa España bago nanggagpaka-pangginoón doon ang mgga Romano't Godo.
Ang bawa't pangkat ngg pamahalaan ay tinatawag na isang balangg ay. Itong salitang balanggay ay panggalan ngg sasakyang-dagat na di umano'y siyang nilulanan ngg mgga taga Malaya sa pagparito, (basahin ang pangkat na sasakyan) at ang dami ngg mgga taong sakáy sa bawa't isa nito ay tinatawag na isang balanggay na dili iba't siyang Páhiná 22nátatag na isang pamahalaan. At sapagka't may malalaki't maliliit na sasakyán ay nagkamalalaki't maliliit namang balanggay ó pámahalaan.
Ang bilang ngg mgga tao sa pinakamunting balanggay ay limang pú at sa pinakamalakí ay umáabot ngg hangang pitong libo.
Ang ibang mgga balanggay ay magkakasundô at hangang sa naglalakip-lakip[2] upang kung salakayin ngg mgga kaaway ay huwag masupil; ngguni't ang pagkakálakip na ito ay sanhi ngg pagkakasunduan at hindi ngg pagsasáilaliman ngg isa't isá; ano pa nga't bawa't balanggay ay may kanya ring sariling panggulo, liban na sa panahon ngg digma na pumipili ngg isang manggunggulo sa kanilang lahat.
Tungkol sa mgga moro sa Magindanaw ay masasapantahang siyang mgga huling naparito at ayon sa kapaniwalaan nggayon ay siyang mgga kasabay ó kasunod ngg mgga taga malayang nagsipamayan sa Borneo noong dakong 1400.
Páhiná 21
Ikaapat na Pangkat.
Dating Pamamayan ng mgg̃a Tagarito
Bago nagpuno ang mgga taga Europa dito sa Kapuluang Pilipinas, ay may sarili ngg paraa't ayos ngg pamumuno ang mgga tagarito. Ang paraa't, ayos ngg pamunuang ito ay di kagaya ngg sa iba't ibang lupaín na may isang dakilang puno ó panggulo na kinikilala, kundi sa bawa't pulo at lalawigan ay maraming panggulong may kanikanyang kampon at sakop na nayon-nayon at lipi-lipi,[1] anopa,t, kaparis din ngg pamunuan sa España bago nanggagpaka-pangginoón doon ang mgga Romano't Godo.
Ang bawa't pangkat ngg pamahalaan ay tinatawag na isang balangg ay. Itong salitang balanggay ay panggalan ngg sasakyang-dagat na di umano'y siyang nilulanan ngg mgga taga Malaya sa pagparito, (basahin ang pangkat na sasakyan) at ang dami ngg mgga taong sakáy sa bawa't isa nito ay tinatawag na isang balanggay na dili iba't siyang Páhiná 22nátatag na isang pamahalaan. At sapagka't may malalaki't maliliit na sasakyán ay nagkamalalaki't maliliit namang balanggay ó pámahalaan.
Ang bilang ngg mgga tao sa pinakamunting balanggay ay limang pú at sa pinakamalakí ay umáabot ngg hangang pitong libo.
Ang ibang mgga balanggay ay magkakasundô at hangang sa naglalakip-lakip[2] upang kung salakayin ngg mgga kaaway ay huwag masupil; ngguni't ang pagkakálakip na ito ay sanhi ngg pagkakasunduan at hindi ngg pagsasáilaliman ngg isa't isá; ano pa nga't bawa't balanggay ay may kanya ring sariling panggulo, liban na sa panahon ngg digma na pumipili ngg isang manggunggulo sa kanilang lahat.
11 Of 59
Ang panggalan ngg panggulo sa bawa't balanggay ay Dato na ang kahulugán sa wikang Malaya (ani Dr. de
Tavera) ay nuno ó lelong: ano pa ngga't dito'y ating mapagninilay na ang ayos sa pámunuan ay isang
pamumuno sa gulanggan. Itong tawag na Dato na panggulo ay nanánatili pa hanga nggayón sa Holó't
Mindanaw. Ang panggulo namang nagpupuno sa samasamang balanggay ay nagkakapamagát ngg Laca ó
Raja ó Ladya ó Radja. Mula ngg lumitaw ang mahomatismo (Páhiná 23pananalig kay Mahoma) ay
ginamit ang salitang sultán. Di umano'y may nagpápamagat, din ngg Hari na siyang dating
kapanggalanán sa mgga dakilang pinuno sa India, at ang kahulugan sa sanskrito, ani Dr. de Tavera ay
Brahma, araw, Vishnu.
Ang pamumuno ngg panggulo ay paratihan ó sa tanáng buhay. At ang pagkapuno't pagkamáginoo ay minamana ngg anák at kung sakaling wala, ay mgga kapatid ó kamag-anak na malapit ang humahalili. Ang tungkulin ngg mgga ito ay pagpunuan ang kaníkanyang sakop at kampon at tuloy linggapin ang kanikanilang usapín at kailanggan; at ang sabihin namán ngg mgga ito ay iginagalang at ginaganap ngg kanikanyang sakop na mgga tao. Iginagalang din ang mgga kamag-anak at inapó ngg mgga puno, na kung baga ma't hindi nakapagmana ngg pagkapuno ay pawang ibinibilang namáng taong-mahal at ipinakatatanggi sa mgga taong karaniwan. Kung paano, ang kamahala't pagkamaginoo ngg mgga lalaki ay gayon din ang sa mgga babae[3].
Sa mgga balanggay na nabangit ay may tatlong kalagayan ngg tao: Una'y ang mgga mahal Páhiná 24na pinamamagatang Maginoo ó Ginoo; ikalawa'y ang mgga nakaririwasa na pinamamagatang timawa (ó payapa) at anáng ibang mgga mananalaysay ay maharlika; ang pamagat, na sa wikang Malayo ani Dr. Tavera ay laya ang ibig sabihin; at ikatlo'y ang mgga alipin na sa Bisaya'y oripun.
Ani Colín, ang mgga lalaking may mahal na uri ó mgga maginoo ay nagpapamagat din ngg Gat ó Lakan, gaya ngg Gat Maitan, Lakán Dula at iba pa at sa mgga babae nama'y Dayang gaya ngg Dayang Mati. Anang iba'y naging karaniwang kasambitan din ang ating kinauugalian pa hangang nggayong mama (amain) ó mang sa mgga lalaki at ang ale sa mgga babae.
Sumusunod sa uring ito ang mgga timawa (payapa) ó maharlika (laya). Ang mgga ito'y tanggi sa ibang uri na walang sinasailaliman libang sa kanilang Dato ó panggulo. Hindi rin nanggagsisibayad ngg buwis at ang paglilingkod na ginagawa ngg mgga ito ay ang tungkol lamang sa naayon sa ugali. Itong ugaling tungkulin nila, ay ang sumunod sa utos ngg panggulo ó puno sa panahon ngg digma: kaya't ang mgga ito ang siyang nanggagsisibuo ngg kawal ó hukbo ngg balanggay at sa ganito'y may pamagat na kabalangg ay. Bukod dito ay tungkulin din nila ang tumulong sa panggulo ó Dato kung panahong nagbubukid ó umaani at gayon din sa pagtatayo ngg bahay, sa Páhiná 25pag-gaod sa sasakyan niya kung sakaling naglalayag ngguni't sila'y pawang pakain sa loob ngg boong panahong kanilang ipinaglilingkod.
Ang sumusunod sa nanggabangit ay ang mgga alipin, na sa Bisaya'y oripun, at mgga ito'y may dalawang kalagayan ngg pagka-alipin: ang aliping namamahay at ang aliping sagigilir; itong hulí sa Bisaya'y tinatawag na ngg alon.
Ang aliping namamahay ay pinagbibigyan pakundanggan. Ito'y may bahay na sarili; kaya't may pamagat 12 Of 59
Ang pamumuno ngg panggulo ay paratihan ó sa tanáng buhay. At ang pagkapuno't pagkamáginoo ay minamana ngg anák at kung sakaling wala, ay mgga kapatid ó kamag-anak na malapit ang humahalili. Ang tungkulin ngg mgga ito ay pagpunuan ang kaníkanyang sakop at kampon at tuloy linggapin ang kanikanilang usapín at kailanggan; at ang sabihin namán ngg mgga ito ay iginagalang at ginaganap ngg kanikanyang sakop na mgga tao. Iginagalang din ang mgga kamag-anak at inapó ngg mgga puno, na kung baga ma't hindi nakapagmana ngg pagkapuno ay pawang ibinibilang namáng taong-mahal at ipinakatatanggi sa mgga taong karaniwan. Kung paano, ang kamahala't pagkamaginoo ngg mgga lalaki ay gayon din ang sa mgga babae[3].
Sa mgga balanggay na nabangit ay may tatlong kalagayan ngg tao: Una'y ang mgga mahal Páhiná 24na pinamamagatang Maginoo ó Ginoo; ikalawa'y ang mgga nakaririwasa na pinamamagatang timawa (ó payapa) at anáng ibang mgga mananalaysay ay maharlika; ang pamagat, na sa wikang Malayo ani Dr. Tavera ay laya ang ibig sabihin; at ikatlo'y ang mgga alipin na sa Bisaya'y oripun.
Ani Colín, ang mgga lalaking may mahal na uri ó mgga maginoo ay nagpapamagat din ngg Gat ó Lakan, gaya ngg Gat Maitan, Lakán Dula at iba pa at sa mgga babae nama'y Dayang gaya ngg Dayang Mati. Anang iba'y naging karaniwang kasambitan din ang ating kinauugalian pa hangang nggayong mama (amain) ó mang sa mgga lalaki at ang ale sa mgga babae.
Sumusunod sa uring ito ang mgga timawa (payapa) ó maharlika (laya). Ang mgga ito'y tanggi sa ibang uri na walang sinasailaliman libang sa kanilang Dato ó panggulo. Hindi rin nanggagsisibayad ngg buwis at ang paglilingkod na ginagawa ngg mgga ito ay ang tungkol lamang sa naayon sa ugali. Itong ugaling tungkulin nila, ay ang sumunod sa utos ngg panggulo ó puno sa panahon ngg digma: kaya't ang mgga ito ang siyang nanggagsisibuo ngg kawal ó hukbo ngg balanggay at sa ganito'y may pamagat na kabalangg ay. Bukod dito ay tungkulin din nila ang tumulong sa panggulo ó Dato kung panahong nagbubukid ó umaani at gayon din sa pagtatayo ngg bahay, sa Páhiná 25pag-gaod sa sasakyan niya kung sakaling naglalayag ngguni't sila'y pawang pakain sa loob ngg boong panahong kanilang ipinaglilingkod.
Ang sumusunod sa nanggabangit ay ang mgga alipin, na sa Bisaya'y oripun, at mgga ito'y may dalawang kalagayan ngg pagka-alipin: ang aliping namamahay at ang aliping sagigilir; itong hulí sa Bisaya'y tinatawag na ngg alon.
Ang aliping namamahay ay pinagbibigyan pakundanggan. Ito'y may bahay na sarili; kaya't may pamagat 12 Of 59
na namamahay, at sa panahong kinakailanggan lamang naglilinkod sa pangginoon, at ang paglilingkod na
ito ay sa pagbubukid at pag-aani ngg kanyang pangginoon, at gayon din sa sasakyan kung sakaling
naglalayag. Kailanggan din tumulong sa pagpapagawa ngg bahay ngg pangginoon at tuloy naglilingkod sa
bahay nito kung sakaling may panauhin, ano pa ngga tungkulin ngg aliping namamahay ang maglingkod
sa pangginoon kailan ma't kakailangganin; ngguni't natatanggi sa ibang alipin dahil sa may sariling bahay at
saka hindi naipagbibili. Wala ring namang bayad sa paglilingkod, at sa madaling sabi ay siyang mgga
tinatawag nating kasamá, bataan, kampon, tao at ipa pa. Nakalilipat din naman ang aliping ito sa
kalagayang timawa ó maharlika kung nagbabayad sa kanyang pangginoón ngg katampatang halaga na
ayon sa kaugalian.
Ang aliping sagigilir ó ngg alon ay siyang tuPáhiná 26nay na alipin na ang iba'y sa tanang búhay at sa akala ko'y tinatawag na sagigilir, dahil sa di nakalálayo sa gilid ó paligid ngg pangginoon. Ang pagkakapagíng alipin ngg mgga ito ay dahil sa pagkukulang sa Dato ó pang-ulo, dahil sa pagdidigmaan, pakikipag-usapín at gayon din sa pag-uutanggan at ibp.
Ang mgga alipin ito ay siyang pinakamalaking yaman ngg mgga tagarito, dahil sa nákakatulong silang malabis sa kanilang ngga bukira't hanap-buhay, at ang mgga ito'y naípagbibili't náípagpapalit ngg isang pangginoon sa ibang pangginoon, ngg isang bayan sa ibang bayan, ngg isang lalawigan sa ibang lalawigan at ngg isang pulo sa ibang pulo. Gayon man, ani Argerzola (sabi ni Rizal), ay hindi lubhang hamak ang pamumuhay ngg mgga alipin itó, dahil sa kasalong kumakain sa dulang ngg kanilang pangginoon at hangang sa naáaring mag-asawa sa kabahay ngg pangginoon, maliban na sa ilang masamang pangginoon, na saa't saan ma'y di nawawalâ. Ngguni't ayon sa salaysay ngg ibá (wika rin ni Rizal) ay lumubha ang kalagayan ngg mgga aliping ito nang masakop ngg España ang mgga tagarito hangang sa ang iba'y nanggagpakamatay sa gutom at ang iba'y nanggagpakamatay sa lason, at pinatay ngg ibang iná ang kanilang anák sa panggangganák (Basahin ang paaninaw ni Rizal sa dahong 295 ngg aklat ni Morga).
Páhiná 27Ang mgga anák at inapó ngg mgga aliping itó, magíng namamahay at magíng sagigilir ay nagmamana ngg kalagayan ngg magulang, na siyang dating kaugalian sa halos lahat ngg lupaing malayo. At ang pagkaalipin nitóng mgga aliping namamahay at sagígilir ay sari-sari, dahil sa mayroong buô ang pagkaalipin, at mayroong kákalahati at mayroon namang ikapat na bahagi lamang. Ang dahil ngg pagkakaganito ay mababasa sa pangkat ngg kaugaliang pinanununtunan sa mgga kapaslanggan at sigalutan.
[1]
Ang ganitong ayos ngg pagkakahiwáhiwalay ngg pámunuan dito ay minagaling ni Rizal. Anya'y kung napasa kapangyarihan ngg isang katao lamang ang pámunuan dito nang panahong yaon at anomang bagay ay isásanguni sa isang lugar, ay magiging mabigát sa bayán-bayán, at sa akala ko rin, dahil sa nang panahong yaon ay wala pa ritong telefono, telegrama at mgga kasangkapang nagagamit sa madaling pagsasangúnian.
[2]
Ang aliping sagigilir ó ngg alon ay siyang tuPáhiná 26nay na alipin na ang iba'y sa tanang búhay at sa akala ko'y tinatawag na sagigilir, dahil sa di nakalálayo sa gilid ó paligid ngg pangginoon. Ang pagkakapagíng alipin ngg mgga ito ay dahil sa pagkukulang sa Dato ó pang-ulo, dahil sa pagdidigmaan, pakikipag-usapín at gayon din sa pag-uutanggan at ibp.
Ang mgga alipin ito ay siyang pinakamalaking yaman ngg mgga tagarito, dahil sa nákakatulong silang malabis sa kanilang ngga bukira't hanap-buhay, at ang mgga ito'y naípagbibili't náípagpapalit ngg isang pangginoon sa ibang pangginoon, ngg isang bayan sa ibang bayan, ngg isang lalawigan sa ibang lalawigan at ngg isang pulo sa ibang pulo. Gayon man, ani Argerzola (sabi ni Rizal), ay hindi lubhang hamak ang pamumuhay ngg mgga alipin itó, dahil sa kasalong kumakain sa dulang ngg kanilang pangginoon at hangang sa naáaring mag-asawa sa kabahay ngg pangginoon, maliban na sa ilang masamang pangginoon, na saa't saan ma'y di nawawalâ. Ngguni't ayon sa salaysay ngg ibá (wika rin ni Rizal) ay lumubha ang kalagayan ngg mgga aliping ito nang masakop ngg España ang mgga tagarito hangang sa ang iba'y nanggagpakamatay sa gutom at ang iba'y nanggagpakamatay sa lason, at pinatay ngg ibang iná ang kanilang anák sa panggangganák (Basahin ang paaninaw ni Rizal sa dahong 295 ngg aklat ni Morga).
Páhiná 27Ang mgga anák at inapó ngg mgga aliping itó, magíng namamahay at magíng sagigilir ay nagmamana ngg kalagayan ngg magulang, na siyang dating kaugalian sa halos lahat ngg lupaing malayo. At ang pagkaalipin nitóng mgga aliping namamahay at sagígilir ay sari-sari, dahil sa mayroong buô ang pagkaalipin, at mayroong kákalahati at mayroon namang ikapat na bahagi lamang. Ang dahil ngg pagkakaganito ay mababasa sa pangkat ngg kaugaliang pinanununtunan sa mgga kapaslanggan at sigalutan.
[1]
Ang ganitong ayos ngg pagkakahiwáhiwalay ngg pámunuan dito ay minagaling ni Rizal. Anya'y kung napasa kapangyarihan ngg isang katao lamang ang pámunuan dito nang panahong yaon at anomang bagay ay isásanguni sa isang lugar, ay magiging mabigát sa bayán-bayán, at sa akala ko rin, dahil sa nang panahong yaon ay wala pa ritong telefono, telegrama at mgga kasangkapang nagagamit sa madaling pagsasangúnian.
[2]
13 Of 59
Ani Rizal, ay di malayong ang ganitóng paglalakip ay malaon nang inúugali rito, at sa katunayan
(anya'y) ang panggulo rito sa Maynilá ay pinakapanggulong General, ngg sultán sa Bórneo; ayon sa
patotoó ngg mgga kasulatan noong siglo XII.
[3]
Ani Rizal ay naáayon sa kautusán ngg katalagahan (naturaleza) ang pag-uugaling itó ngg mgga dating pilipino, na higit kay sa mgga tagá Europa na nawawalán ngg kamahalan ang babae kung nagsasawa sa mababa kay sa kanya, dahil sa isinasalalaki lamang ang kamahala't kababaan. Anya'y isang katunayan ito na ang mgga babae ngga rito'y pinagbibigyan na mula pa noong una.
Páhiná 28
Ikalimang Pangkat.
Dating Pananamit At kalinisan sa katawán ngg̃ mgg̃a tagarito
Noóng unang dako ang mgga tagarito ay magkakaibá ngg pananamit; na anó pa,t, sa Luzón ay iba sa Bisaya'y iba at gayon din sa ibang dako.
Ang pagkakáganitó marahil ay sapagka't galing sa iba't ibang dako ngg Kamalayahan ang mgga tagarito at inugali ngg isa't isa ang pananamit sa kanikanyang bayang pinangalinggan.
Dito sa Luzón (sa ilang lalawigan marahil) ay nananamit ang mgga lalaki ngg kanyan (barong azul) na lagpas ngg kaunti sa baywang, isinasara sa harap, walang liig at maikli ang manggás; ngguni't may nagsusuot din ngg kulay itim. Ang sa mgga maginoo'y kulay-pulá at sa India pa nangagaling. Bukod dito'y nagbibigkis sa baywang ngg isang kumot na tulóy ibinabahag; ang hita'y litaw, ang mgga paa'y walang suót at ang ulo'y walang takip maliban sa isang makitid na panyo na mahigpit na itinali sa noó at kimót-kimutan na pinanggangganlang potong ó putong. Ang putong na ito ay iniiíkid ngg sari-saring paraan, na kung minsa'y wari turbante ngg mgga moro na walang bunete, at kung minsan nama'y nakapulupot na parang kubóng ngg sumbrero. Ang nagmámatapáng ay nagPáhiná 29lálawit, ngg mgga dulo ngg panyóng ito na pinaáabót hangang sa batok. Sa kulay nang panyo ay napagkikilala ang pagkapuno, dahil sa siyang ginagamit na pinakasagisag sampu sa kanilang pakay at kataasan. Ang síno mang hindi pa nakakapatay (marahil sa digmá), ngg isa man lamang, ay hindi tinútulutang gumamit ng putong na pulá at kaya't makagamit ngg ikid ó pugong na parang corona, ay kung nakápatáy na ngg pitó. Ang pinakadagdág na kasuutan ay isang mainam na nakukulayang kumot na isinasalabat sa balikat, saka ibinubuhol sa may ibaba ngg bisig, at ang káyong dinaramit ay sutla't babarahin. Bagay naman sa paghihiyas ay nanggagkúkuwintás ngg tinanikalang ginto na iniíkid sa liig at ang pagkakákawing-kawíng ay gaya ngg sa mgga taga Europa; nanggagsusuót sa bisig at galang-galanggan ngg kalombigas (pulsera) na
[3]
Ani Rizal ay naáayon sa kautusán ngg katalagahan (naturaleza) ang pag-uugaling itó ngg mgga dating pilipino, na higit kay sa mgga tagá Europa na nawawalán ngg kamahalan ang babae kung nagsasawa sa mababa kay sa kanya, dahil sa isinasalalaki lamang ang kamahala't kababaan. Anya'y isang katunayan ito na ang mgga babae ngga rito'y pinagbibigyan na mula pa noong una.
Páhiná 28
Ikalimang Pangkat.
Dating Pananamit At kalinisan sa katawán ngg̃ mgg̃a tagarito
Noóng unang dako ang mgga tagarito ay magkakaibá ngg pananamit; na anó pa,t, sa Luzón ay iba sa Bisaya'y iba at gayon din sa ibang dako.
Ang pagkakáganitó marahil ay sapagka't galing sa iba't ibang dako ngg Kamalayahan ang mgga tagarito at inugali ngg isa't isa ang pananamit sa kanikanyang bayang pinangalinggan.
Dito sa Luzón (sa ilang lalawigan marahil) ay nananamit ang mgga lalaki ngg kanyan (barong azul) na lagpas ngg kaunti sa baywang, isinasara sa harap, walang liig at maikli ang manggás; ngguni't may nagsusuot din ngg kulay itim. Ang sa mgga maginoo'y kulay-pulá at sa India pa nangagaling. Bukod dito'y nagbibigkis sa baywang ngg isang kumot na tulóy ibinabahag; ang hita'y litaw, ang mgga paa'y walang suót at ang ulo'y walang takip maliban sa isang makitid na panyo na mahigpit na itinali sa noó at kimót-kimutan na pinanggangganlang potong ó putong. Ang putong na ito ay iniiíkid ngg sari-saring paraan, na kung minsa'y wari turbante ngg mgga moro na walang bunete, at kung minsan nama'y nakapulupot na parang kubóng ngg sumbrero. Ang nagmámatapáng ay nagPáhiná 29lálawit, ngg mgga dulo ngg panyóng ito na pinaáabót hangang sa batok. Sa kulay nang panyo ay napagkikilala ang pagkapuno, dahil sa siyang ginagamit na pinakasagisag sampu sa kanilang pakay at kataasan. Ang síno mang hindi pa nakakapatay (marahil sa digmá), ngg isa man lamang, ay hindi tinútulutang gumamit ng putong na pulá at kaya't makagamit ngg ikid ó pugong na parang corona, ay kung nakápatáy na ngg pitó. Ang pinakadagdág na kasuutan ay isang mainam na nakukulayang kumot na isinasalabat sa balikat, saka ibinubuhol sa may ibaba ngg bisig, at ang káyong dinaramit ay sutla't babarahin. Bagay naman sa paghihiyas ay nanggagkúkuwintás ngg tinanikalang ginto na iniíkid sa liig at ang pagkakákawing-kawíng ay gaya ngg sa mgga taga Europa; nanggagsusuót sa bisig at galang-galanggan ngg kalombigas (pulsera) na
14 Of 59
gintong tinipi at may anyóng sarisari, na tuloy sinásaglitan ngg mahahalagáng batóng kawigin at ágata,
puti't bugháw ang mgga pinakamahál. Anáng iba'y gumagamit din ngg garing; at sa mgga daliri naman ay
nanggagsisingsing ngg ginto't iba't ibang bató.
Sa ibang dako naman (sa katagalugan marahil) ay may kaibhán dahil sa nanggagbabaro at nanggagsásalawal ang mgga lalaqui, at kung may pinaróroonan ó napasa sa simbahan (sa pagparoon lamang sa mgga simbahan, sa akalá ko) ay nananamit ngg isang kasuutang kulay itim na kung tawagi'y sarampuli. Ang kasuotang ito'y mahaba na abot Páhiná 30hangang paa at ang mangas ay makipot na di umano'y isang kasuotang lubhang mahinhín. Kung isuot ito ngg mgga tagalog ay buo at parang sapot, na ano pa't sa ulo pinapagdáraan at isang kasuotang karaniwan. Ang mgga babayi naman ay nanggagbabaro at nanggagsasaya, at kung may pinaroroonan (sa pagpa sa simbahan din marahil) ay gumagamit ngg isang pantakip sa ulo na abot hangang paa at kulay itim ang pinakapipiling kulay, saká nanggagtatapis; ngguni't ito'y higit na inuugali sa katagaluga't kapanayan kay sa kabisayaan. Bukod dito'y nanggaglalagay sila sa buhok ngg pusod na tangalin (postizo) na ang ipinang-aalalay ngg lalaki't babae ay ipit na ginto ó pilak na may batóng perlas ó diamante sa pinakaulo, at kung hindi naglulugay ngg buhók ang lalaki ay nagtatalí sa noo ngg panyô na kung tawagi'i purug at ang mgga babae namán kung napasasadaan ay nanggagsasalakot na ang tawag sa Bisaya'y sarok.
Sa lalawigan nang Sambales, ang lalaki'y nag-aahit ngg buhók sa harapán ngg ulo at sa kaymotan ay nag- iiwan ngg isang kumpól na lugáy na, aní Rizal, ang ayos na ito ngg pagbubuhok sa Sambales at ang pananamit ngg mgga taga Bisaya, ay nahahawig sa kimono Hapón, At ang mgga babae sa lalawigang itó ay nanggagbabaro ngg sarisaring kulay at nanggagsasaya rin, at ang mgga may mahal na uri ay nanggagkukundiman, nanggagsusutla at nanggananamit ngg iba't ibang káyo na Páhiná 31pinamumutihan ngg ginto at ngg sari-saring gayák na palawít; nanggagkukuwintas ngg tinanikalang ginto, nanggagkakalombigas (pulsera) sa galang-galanggan, nanggaghihikaw sa taingga ngg makapal na tiping ginto at nanggagsisingsíng sa daliri ngg ginto rin at sari-saring hiyás.
Sa Katanduanes naman ay nanggagsasaya ang mgga babae ngg ayon sa ugali ngg mgga taga Bisaya, nanggagsisigamit ngg mahahabang balabal, ang buhók ay pusód, na mainam ang pagkasuklay at sa noo'y may sintás na nababatikan ngg ginto, na ang luwang ay dalawang dali. Sa bawa't taingga ay nakahikaw ngg tatlo, isa sa kaugalian nggayon at ang dalawa'y sa may dakong itaás na magkasunód: at marahil ay ang mgga ito rin an sinasabi ni P. Chirino na nagsisipaggayák ngg kakatwa sa bukong-bukong.
Ang mgga taga Bisaya naman ay nanggaggugupit ngg buhók na kagaya ngg sa dating kaugalian sa España at nanggagpipinta sa katawan ngg sari-saring anyô at kulay. Ang pagkakapinta'y mainam at bagay-bagay at anang iba'y hindi lamang katawan ang pinipintahan kundi pati ngg baba't kilay. Ang paraan ngg pagpipinta, bago gawín ay ginuguhitan muna ngg mángganggatha ngg akalang maáayo't mábabagay sa katawan at gayon din sa pagkalalaki ó pagkababae, saka pinipintahan. Ang panguhit na ginagamit ay kawayang parang pincel na matulis ang dulo at siyang ipiPáhiná 32nangduduro hangang sa lumabas ang dugo, saca binubúdburan ngg pulbós, ó kung dili ay usok ngg sahing na maitim, na kailan ma'y di na manggunggupas. Hindi pinipintahang bigla ang boong katawan, kundi bahabahagi, at datiha'y hindi muna
Sa ibang dako naman (sa katagalugan marahil) ay may kaibhán dahil sa nanggagbabaro at nanggagsásalawal ang mgga lalaqui, at kung may pinaróroonan ó napasa sa simbahan (sa pagparoon lamang sa mgga simbahan, sa akalá ko) ay nananamit ngg isang kasuutang kulay itim na kung tawagi'y sarampuli. Ang kasuotang ito'y mahaba na abot Páhiná 30hangang paa at ang mangas ay makipot na di umano'y isang kasuotang lubhang mahinhín. Kung isuot ito ngg mgga tagalog ay buo at parang sapot, na ano pa't sa ulo pinapagdáraan at isang kasuotang karaniwan. Ang mgga babayi naman ay nanggagbabaro at nanggagsasaya, at kung may pinaroroonan (sa pagpa sa simbahan din marahil) ay gumagamit ngg isang pantakip sa ulo na abot hangang paa at kulay itim ang pinakapipiling kulay, saká nanggagtatapis; ngguni't ito'y higit na inuugali sa katagaluga't kapanayan kay sa kabisayaan. Bukod dito'y nanggaglalagay sila sa buhok ngg pusod na tangalin (postizo) na ang ipinang-aalalay ngg lalaki't babae ay ipit na ginto ó pilak na may batóng perlas ó diamante sa pinakaulo, at kung hindi naglulugay ngg buhók ang lalaki ay nagtatalí sa noo ngg panyô na kung tawagi'i purug at ang mgga babae namán kung napasasadaan ay nanggagsasalakot na ang tawag sa Bisaya'y sarok.
Sa lalawigan nang Sambales, ang lalaki'y nag-aahit ngg buhók sa harapán ngg ulo at sa kaymotan ay nag- iiwan ngg isang kumpól na lugáy na, aní Rizal, ang ayos na ito ngg pagbubuhok sa Sambales at ang pananamit ngg mgga taga Bisaya, ay nahahawig sa kimono Hapón, At ang mgga babae sa lalawigang itó ay nanggagbabaro ngg sarisaring kulay at nanggagsasaya rin, at ang mgga may mahal na uri ay nanggagkukundiman, nanggagsusutla at nanggananamit ngg iba't ibang káyo na Páhiná 31pinamumutihan ngg ginto at ngg sari-saring gayák na palawít; nanggagkukuwintas ngg tinanikalang ginto, nanggagkakalombigas (pulsera) sa galang-galanggan, nanggaghihikaw sa taingga ngg makapal na tiping ginto at nanggagsisingsíng sa daliri ngg ginto rin at sari-saring hiyás.
Sa Katanduanes naman ay nanggagsasaya ang mgga babae ngg ayon sa ugali ngg mgga taga Bisaya, nanggagsisigamit ngg mahahabang balabal, ang buhók ay pusód, na mainam ang pagkasuklay at sa noo'y may sintás na nababatikan ngg ginto, na ang luwang ay dalawang dali. Sa bawa't taingga ay nakahikaw ngg tatlo, isa sa kaugalian nggayon at ang dalawa'y sa may dakong itaás na magkasunód: at marahil ay ang mgga ito rin an sinasabi ni P. Chirino na nagsisipaggayák ngg kakatwa sa bukong-bukong.
Ang mgga taga Bisaya naman ay nanggaggugupit ngg buhók na kagaya ngg sa dating kaugalian sa España at nanggagpipinta sa katawan ngg sari-saring anyô at kulay. Ang pagkakapinta'y mainam at bagay-bagay at anang iba'y hindi lamang katawan ang pinipintahan kundi pati ngg baba't kilay. Ang paraan ngg pagpipinta, bago gawín ay ginuguhitan muna ngg mángganggatha ngg akalang maáayo't mábabagay sa katawan at gayon din sa pagkalalaki ó pagkababae, saka pinipintahan. Ang panguhit na ginagamit ay kawayang parang pincel na matulis ang dulo at siyang ipiPáhiná 32nangduduro hangang sa lumabas ang dugo, saca binubúdburan ngg pulbós, ó kung dili ay usok ngg sahing na maitim, na kailan ma'y di na manggunggupas. Hindi pinipintahang bigla ang boong katawan, kundi bahabahagi, at datiha'y hindi muna
15 Of 59
nagpipinta hangang hindi makapapamalas ngg anomang katapanggan. Ang mgga bata'y hindi nagpipinta ngg
ngguni't ang mgga babae ay nagpipinta ngg Isang boong kamay at ngg bahagi ngg ikalawá. Dito sa pulo ngg
Luzón ay nanggagpipintá rin ang mgga taga Iloko, hindi lamang lubós na kagaya ngg sa mgga taga Bisaya.
Sa paghihiyás ay nanggaghihikaw ngg malalaking hikaw na ginto at garing at nanggagkákalombigas; sa
ulo'y nanggakakulubóng ngg ukáng Wari turbante na may batíkbatík na ginto; nanggagbabaro ngg makipot
at mahaba na walang liig, at sa harapán isinásará. Hindi nanggagsasalawal, kundi bahág lamang na
ibinibigkis sa harapán. Ang mgga babae'y may magagandang anyo't kilos, malilinis at, makikisig na
lumakad; ang buhok ay maitím mahaba at nakapusód, nanggakatapi sa baywang ngg kayóng sari-saring
kulay at nanggakabaro ngg walang liig; hindi nagsisipagsuot sa paa, ngguni't, nanggaghiyas na
nagsisipagkuwintás ngg ginto, nagsisipaghikaw at nagsisipagkalombigas.
Bagay namán sa kalinisan, lalaki't babae at lalo na ang mgga máginoo, ay totoong malinis sa kanikanyang katawa't bihis; nanggagpapaitim Páhiná 33na mainam ngg buhók na nagsisipaggugo at nagsisipaglanggis ngg línggáng may pabanggó. Sa nggipin ay lubhang mainggat na lahat, na mula sa pagkabata ay pinapantay ngg mgga bato't iba pang mgga kasangkapang pangkiskis at pinaiitim hangang sa tumanda, na tuloy sinasaglitan ngg ginto at nililinis pagkakain at pagkakagising.
Bata't matanda ay naliligo sa mgga ilog at sa malaking bangbang na, ani Morga'y, kahi't sa anong oras, dahil sa di umano'y inaaring pinakamainam na kagamutan: kaya't pagkapangganak (anyá) ngg babaye ay agád naliligo at pati bata'y pinaliliguan din[4]. At ani Colin, ang karaniwang oras na ipinaliligo ay sa pagkalubóg ngg araw, pagkatapos ngg gawain at sa pangagaling sa pakikipaglibing na naging kaugalian din sa Hapón. Saka kung naliligo ay mahinhing naúupo na inilúlubóg ang katawán hangang sa lalamunan na nanggagpapakainggat upang huwag maging tudláng ngg matá nino man.
[4]
Ani Rizal, ay di lubhang mapaniniwalaan ito dahil sa pinakaiinggatan ngg mgga tagarito ang maligo sa tanghali, pagkakain, pagká bagong kalilitaw ang sipon at pagka pinápanahón ang babaye at iba pa.
Páhiná 34
Ikaanim na Pangkat.
Kaugaliang pinanununtunan sa mgg̃a Kapaslangg̃an at Sigalutan.
Palibhasa't ang mgga Tagarito ay nanggamamayan at may mgga tatag na pamahalaan ó balanggay ay may mgga hukom at tuntunin ring pinanununtunan.
Itong mgga tuntuning pinanununtunan sa kanikanilang balanggay ay pawang alinsunod sa kanilang mgga 16 Of 59
Bagay namán sa kalinisan, lalaki't babae at lalo na ang mgga máginoo, ay totoong malinis sa kanikanyang katawa't bihis; nanggagpapaitim Páhiná 33na mainam ngg buhók na nagsisipaggugo at nagsisipaglanggis ngg línggáng may pabanggó. Sa nggipin ay lubhang mainggat na lahat, na mula sa pagkabata ay pinapantay ngg mgga bato't iba pang mgga kasangkapang pangkiskis at pinaiitim hangang sa tumanda, na tuloy sinasaglitan ngg ginto at nililinis pagkakain at pagkakagising.
Bata't matanda ay naliligo sa mgga ilog at sa malaking bangbang na, ani Morga'y, kahi't sa anong oras, dahil sa di umano'y inaaring pinakamainam na kagamutan: kaya't pagkapangganak (anyá) ngg babaye ay agád naliligo at pati bata'y pinaliliguan din[4]. At ani Colin, ang karaniwang oras na ipinaliligo ay sa pagkalubóg ngg araw, pagkatapos ngg gawain at sa pangagaling sa pakikipaglibing na naging kaugalian din sa Hapón. Saka kung naliligo ay mahinhing naúupo na inilúlubóg ang katawán hangang sa lalamunan na nanggagpapakainggat upang huwag maging tudláng ngg matá nino man.
[4]
Ani Rizal, ay di lubhang mapaniniwalaan ito dahil sa pinakaiinggatan ngg mgga tagarito ang maligo sa tanghali, pagkakain, pagká bagong kalilitaw ang sipon at pagka pinápanahón ang babaye at iba pa.
Páhiná 34
Ikaanim na Pangkat.
Kaugaliang pinanununtunan sa mgg̃a Kapaslangg̃an at Sigalutan.
Palibhasa't ang mgga Tagarito ay nanggamamayan at may mgga tatag na pamahalaan ó balanggay ay may mgga hukom at tuntunin ring pinanununtunan.
Itong mgga tuntuning pinanununtunan sa kanikanilang balanggay ay pawang alinsunod sa kanilang mgga 16 Of 59
alamat at kaugaliang kinagisnan[5] na di binabago at mahigpit nilang tinatalima. Datapuat di umano'y
may mgga panggulo rin namang nagsisipaglagda ngg mgga kautusan, saka itinatanyag sa bayánbayán nang
isang mánanawag na pinanggangganlang Biuhahasan. Sa pagtatanyag, di umano, ay nagdádála ngg isang
batinggaw na tinutugtog upáng mapag-alaman ngg mgga tao.
Ang mgga hukom sa mgga usapin nila ay ang Páhiná 35kanikanilang pinakapangulo[6] na kung minsa'y nagiisa at kung minsa'y kasama ngg isang datò sa balanggay ó ngg isang maginoo sa nayon: at ang panggulo sa balanggay ay may sakdal na kapangyarihan na maaaring gumawa ngg ano man na walang sanguni sa iba, at sa ganito, ang magkulang sa kanya ay naparurusahan niya ngg kamatayan ó pagkaalipin ó pagbabayad kaya ngg isang gayon.
Nggunit sa pagmumungkahian at mgga sigalot ngg magkakasambahay ó ngg magkakamag-anak ay karaniwang ang matatanda na lamang sa nayon ang pinagsasakdalan na siyang humuhusay at ganap na dinidinig naman ngg mgga may sigalot:
Sa pagpaparusa naman ay walang bilibid ó bilanguang gaya nggayon, kundi ang kaugaliang parusa na inilalapat sa nagkasala ay ang pagbayarin ngg isang gayon ó alipinin kaya at kung totoong mabigat ay nilalapatan ngg parusang kamatayan. At upáng matanto ngg manbabasa ang mgga tuntunin sampú ngg mgga salang kinalalapatan ngg mgga parusang nábangit ay aking ihahanay dito sa sumusunod.
Páhiná 36
Sigalot ngg̃ mgg̃a pangg̃ulo sa dalawang balangg̃ay
Kung ang mgga panggulo sa dalawang balanggay (na magkasundô marahil) ay magkaroon ngg ano mang sigalot ó usap ay pumipilì sa ibang balanggay ngg isang panggulo na mailalagay nilang pinakahukom upang humatol sa kanila ngg walang hilig; sa pagka't bagá man sa iba't ibang balanggay ay may iba't ibang tuntuning pinanununtunan ay halos magkakaayon di umano.[7]
Pag-aasawa sa taga ibang balangg̃ay.
Kung ang isang maharlika ó timawà, (maging lalaki maging babae) sa isang balanggay ay mag-asawa sa taga ibang balanggay ay hindi makalilipat sa balanggay na tinatahanan ngg magiging Páhiná 37asawa, kungdi magbayad ngg isang gayong halaga na paratang ngg mgga datò. Ang paratang na ito ay mulâ sa isang putol na gintô hangang tatlo ayon sa paratang ngg balangay, bukod pa ang isang paanyaya sa boong balanggay na aalisan. Kung ito'y hindi ganapin ay maaaring digmain ngg balanggay na aalisan ang balanggay na lilipatan, malibang pagkasunduan na ang mgga anák ngg mag-asawa ay hahatiin sa
Ang mgga hukom sa mgga usapin nila ay ang Páhiná 35kanikanilang pinakapangulo[6] na kung minsa'y nagiisa at kung minsa'y kasama ngg isang datò sa balanggay ó ngg isang maginoo sa nayon: at ang panggulo sa balanggay ay may sakdal na kapangyarihan na maaaring gumawa ngg ano man na walang sanguni sa iba, at sa ganito, ang magkulang sa kanya ay naparurusahan niya ngg kamatayan ó pagkaalipin ó pagbabayad kaya ngg isang gayon.
Nggunit sa pagmumungkahian at mgga sigalot ngg magkakasambahay ó ngg magkakamag-anak ay karaniwang ang matatanda na lamang sa nayon ang pinagsasakdalan na siyang humuhusay at ganap na dinidinig naman ngg mgga may sigalot:
Sa pagpaparusa naman ay walang bilibid ó bilanguang gaya nggayon, kundi ang kaugaliang parusa na inilalapat sa nagkasala ay ang pagbayarin ngg isang gayon ó alipinin kaya at kung totoong mabigat ay nilalapatan ngg parusang kamatayan. At upáng matanto ngg manbabasa ang mgga tuntunin sampú ngg mgga salang kinalalapatan ngg mgga parusang nábangit ay aking ihahanay dito sa sumusunod.
Páhiná 36
Sigalot ngg̃ mgg̃a pangg̃ulo sa dalawang balangg̃ay
Kung ang mgga panggulo sa dalawang balanggay (na magkasundô marahil) ay magkaroon ngg ano mang sigalot ó usap ay pumipilì sa ibang balanggay ngg isang panggulo na mailalagay nilang pinakahukom upang humatol sa kanila ngg walang hilig; sa pagka't bagá man sa iba't ibang balanggay ay may iba't ibang tuntuning pinanununtunan ay halos magkakaayon di umano.[7]
Pag-aasawa sa taga ibang balangg̃ay.
Kung ang isang maharlika ó timawà, (maging lalaki maging babae) sa isang balanggay ay mag-asawa sa taga ibang balanggay ay hindi makalilipat sa balanggay na tinatahanan ngg magiging Páhiná 37asawa, kungdi magbayad ngg isang gayong halaga na paratang ngg mgga datò. Ang paratang na ito ay mulâ sa isang putol na gintô hangang tatlo ayon sa paratang ngg balangay, bukod pa ang isang paanyaya sa boong balanggay na aalisan. Kung ito'y hindi ganapin ay maaaring digmain ngg balanggay na aalisan ang balanggay na lilipatan, malibang pagkasunduan na ang mgga anák ngg mag-asawa ay hahatiin sa
17 Of 59
kanikanyang balanggay.
Katungkulan ngg̃ mgg̃a kampon sa isang balangay.
Ang sino mang kampon ay hindi bumabayad ngg buis, ngguni't napatutulong ngg pangulo sa kanyang mgga kailanggan, gaya sa pagtatayô ngg kanyang bahay ó sa kanyang pag-aani, sa pagbungkal ngg kanyang bukid, sa paggaod sa kanyang sasakyan at ibp.; ngguni't ayon sa salaysay ni Morga ay ibinubuis ngg mgga kampon ang kanilang naaani sa kanikanilang bukiran.
Páhiná 38
Sa Nakamatay.
Ang nakamatay ngg isang alipin at huminggi ngg tawad ay hindi pinarurusahan ngg lubhang mabigat, kungdi pinapagbabayad lamang sa pangginoon ngg halagá ngg aliping napatay saka hinahatulan ngg hukom ngg iba pang parusang kanyang magalinggin.
Ang nakamatay ngg isang timaua ay kamatayan rin ang parusang inilalapat; ngguni't kung huminggi ngg tawad ay inuuurong ang gayong parusa at ipinaaalipin na lamang sa namatayan. Di umano'y kung sakaling salapi ang nagíng kahatulan ay kalahatí lamang ang ibinibigay sa namatayan at ang kahahatí ay sa hukom.
Datapua't ang nakamatay ngg pangulo ó maginoo ay pinapatay ngg walang patawad at ang mgga kaalam ay pawang inaalipin sampû ngg kanilang mgga anák.
Paghuli sa magnanakaw.
Upang hulihin ang mgga magnanakaw ay tinatawag ang mgga pinaghihinalaan, at mgga pinapagsasalansan sa isang dako ngg mgga balaba ngg dahon ó ngg mgga damit kaya, at kung pagkatapos nito'y Páhiná 39masumpunggan sa salansan ang nawala ay hindi na pinag-uusig pa, ngguni't kung hindi ay sinusubok sa alin man dito sa tatlong paraang sumusunod:
Una.—Dinádalá ang mgga pinaghihinalaan sa isang dakong malalim ngg ilog na bawa't isa'y may daláng pangpigil sa ilalim ngg tubig upáng kung pasisirin ay makapangguyapit na matagal sa ilalim, at sa ganito, ang unang lumitaw ay siyang inaaring may sala. Di umano'y namamatay ang iba sa pagkalunod dahil sa takot na siyang ariing may sala.
Ang sino mang kampon ay hindi bumabayad ngg buis, ngguni't napatutulong ngg pangulo sa kanyang mgga kailanggan, gaya sa pagtatayô ngg kanyang bahay ó sa kanyang pag-aani, sa pagbungkal ngg kanyang bukid, sa paggaod sa kanyang sasakyan at ibp.; ngguni't ayon sa salaysay ni Morga ay ibinubuis ngg mgga kampon ang kanilang naaani sa kanikanilang bukiran.
Páhiná 38
Sa Nakamatay.
Ang nakamatay ngg isang alipin at huminggi ngg tawad ay hindi pinarurusahan ngg lubhang mabigat, kungdi pinapagbabayad lamang sa pangginoon ngg halagá ngg aliping napatay saka hinahatulan ngg hukom ngg iba pang parusang kanyang magalinggin.
Ang nakamatay ngg isang timaua ay kamatayan rin ang parusang inilalapat; ngguni't kung huminggi ngg tawad ay inuuurong ang gayong parusa at ipinaaalipin na lamang sa namatayan. Di umano'y kung sakaling salapi ang nagíng kahatulan ay kalahatí lamang ang ibinibigay sa namatayan at ang kahahatí ay sa hukom.
Datapua't ang nakamatay ngg pangulo ó maginoo ay pinapatay ngg walang patawad at ang mgga kaalam ay pawang inaalipin sampû ngg kanilang mgga anák.
Paghuli sa magnanakaw.
Upang hulihin ang mgga magnanakaw ay tinatawag ang mgga pinaghihinalaan, at mgga pinapagsasalansan sa isang dako ngg mgga balaba ngg dahon ó ngg mgga damit kaya, at kung pagkatapos nito'y Páhiná 39masumpunggan sa salansan ang nawala ay hindi na pinag-uusig pa, ngguni't kung hindi ay sinusubok sa alin man dito sa tatlong paraang sumusunod:
Una.—Dinádalá ang mgga pinaghihinalaan sa isang dakong malalim ngg ilog na bawa't isa'y may daláng pangpigil sa ilalim ngg tubig upáng kung pasisirin ay makapangguyapit na matagal sa ilalim, at sa ganito, ang unang lumitaw ay siyang inaaring may sala. Di umano'y namamatay ang iba sa pagkalunod dahil sa takot na siyang ariing may sala.
18 Of 59
Ikalawa.—Naglalagay ngg isang bató sa isang sisidlang may kumukulong tubig, saka ipinadadampot sa
mgga pinagbibintanggan at ang umayaw ay siyang nagbabayad ngg nánakaw.
Ikatlo.—Pinapagtatanggan ang mgga pinagbibintanggan ngg tig-isang kandila na magkakasinlaki at magkakasinbigat, at kung sino ang unang mamatayan ay siyang inaaring nagnakaw.
Ang parusa namang inilapat sa nagnakaw kung ang ninakaw ay hindi lumalagpas sa halagang apat na putol na ginto ay ipinasasauli ngg hukom ang ninakaw saka pinapagdadagdag pa ngg isang gayon. Kung higit sa apat na putol na ginto ay inaalipin. At kung isang kate na ginto ay nilalapatan ngg parusang kamatayan ó kung dili ay inaapilin ang nagnakaw sampû ngg asawa't mgga anák.
Páhiná 40Di umano'y kaugalian din naman (marahil sa ibang balanggay) na sa unang pagnanakaw ay pinapagbabayad lamang ngg isang gayon, sa ikalawa'y inaalipin at sa ikatlo ay pinapatay ó kung sakaling pinatatawad dito sa huling parusa ay kung inaalipin sampu ngg asawa't mgga anák.—Ngguni't ang anák na hiwalay sa bahay niya ay hindi idinadamay sa pagkaalipin, dahil sa isipang hindi kaalam sa pagnanakaw.
Pagsásamá
Kung ang dalawang tao ay magsamá ngg tiggayong halagá upang manggalakal, at ang may hawak ngg salapi ay maharang ngg kampon sa di kasundong balanggay ay katungkulan ngg kasamá na tubusin ang naharang; ngguni't kung ang pagkapahamak ay kasalanan ngg may hawak ngg salapi ay kailanggang isauli ang salaping naparual ó kung dili ay ngg mgga anák. At kung walang maibayad ay masasanlang pinakaalipin siya at ang kalahati ngg kanyang mgga anák sa kasamáng dapat pagbayaran.
Páhiná 41
Pagmamanahan
Sa pagmamanahan ay hindi kailanggan ang testamento, kungdi sukat na ang pahimakas na bilin ngg namatay sa kanino mang kaharap; sapagka't ang bilin ngg magulang ay lubhang mahalagá, dahil sa kapanampalatayan na ang mgga kalulua ngg kanilang nanggasirang magulang at kanunuan ay kasama rin nila sa sandaigdigang ito at siyang sa kanila'y nagpapaginhawa ó nagbibigay-hirap ayon sa asal nila (basahin ang paglilibing) ano pa't sa ganito'y hindi inuugali ang pagdadaya at pagsisinunggaling.
Sa katungkulan.—Ang mgga anak lamang sa tunay na asawa ang nakapagmamana ngg katungkulan ngg magulang, ano pa't kung panggulo sa isang balanggay ang magulang at mamatay ay ang pangganay sa mgga lalaki ang humahalili at kung patay na ay ang panggalawa; ngguni't kung walang anak na lalaki ay mgga
Ikatlo.—Pinapagtatanggan ang mgga pinagbibintanggan ngg tig-isang kandila na magkakasinlaki at magkakasinbigat, at kung sino ang unang mamatayan ay siyang inaaring nagnakaw.
Ang parusa namang inilapat sa nagnakaw kung ang ninakaw ay hindi lumalagpas sa halagang apat na putol na ginto ay ipinasasauli ngg hukom ang ninakaw saka pinapagdadagdag pa ngg isang gayon. Kung higit sa apat na putol na ginto ay inaalipin. At kung isang kate na ginto ay nilalapatan ngg parusang kamatayan ó kung dili ay inaapilin ang nagnakaw sampû ngg asawa't mgga anák.
Páhiná 40Di umano'y kaugalian din naman (marahil sa ibang balanggay) na sa unang pagnanakaw ay pinapagbabayad lamang ngg isang gayon, sa ikalawa'y inaalipin at sa ikatlo ay pinapatay ó kung sakaling pinatatawad dito sa huling parusa ay kung inaalipin sampu ngg asawa't mgga anák.—Ngguni't ang anák na hiwalay sa bahay niya ay hindi idinadamay sa pagkaalipin, dahil sa isipang hindi kaalam sa pagnanakaw.
Pagsásamá
Kung ang dalawang tao ay magsamá ngg tiggayong halagá upang manggalakal, at ang may hawak ngg salapi ay maharang ngg kampon sa di kasundong balanggay ay katungkulan ngg kasamá na tubusin ang naharang; ngguni't kung ang pagkapahamak ay kasalanan ngg may hawak ngg salapi ay kailanggang isauli ang salaping naparual ó kung dili ay ngg mgga anák. At kung walang maibayad ay masasanlang pinakaalipin siya at ang kalahati ngg kanyang mgga anák sa kasamáng dapat pagbayaran.
Páhiná 41
Pagmamanahan
Sa pagmamanahan ay hindi kailanggan ang testamento, kungdi sukat na ang pahimakas na bilin ngg namatay sa kanino mang kaharap; sapagka't ang bilin ngg magulang ay lubhang mahalagá, dahil sa kapanampalatayan na ang mgga kalulua ngg kanilang nanggasirang magulang at kanunuan ay kasama rin nila sa sandaigdigang ito at siyang sa kanila'y nagpapaginhawa ó nagbibigay-hirap ayon sa asal nila (basahin ang paglilibing) ano pa't sa ganito'y hindi inuugali ang pagdadaya at pagsisinunggaling.
Sa katungkulan.—Ang mgga anak lamang sa tunay na asawa ang nakapagmamana ngg katungkulan ngg magulang, ano pa't kung panggulo sa isang balanggay ang magulang at mamatay ay ang pangganay sa mgga lalaki ang humahalili at kung patay na ay ang panggalawa; ngguni't kung walang anak na lalaki ay mgga
19 Of 59
anák na babae ang humahalili ngg papagayon din, at kung sakaling walang anak ay kamag-anak na
pinakamalapit ang nagmamana, na ani Rizal, ay siya ring kautusang pínanununtunan ngg mgga anak-hari
sa España, Inglaterra, Austria at ibp.
Sa mgg a tunay na anák ngg mag-asawa.—Ang tunay na magkakapatid sa ama't ina ay nagsisipagmana ngg magkakasindami, malibang ibigin ngg Páhiná 42amá ó ngg iná na palamanggan ang sino man sa kanilang anak ngg dalawa ó tatlong putol na ginto ó ngg isang hiyás kaya. Kung ang isa sa mgga anák ay nag-asawa sa isang uring maginoo at dahil sa kalakhan ngg kanyang bigay-kayang ipinagkaloob ay makahigit sa mana kay sa kanyang mgga kapatid ay hindi ibinibilang ang kahigitang yaon; datapua't ang ano mang bagay na ibinigay ngg magulang sa kanino mang anák maging sa pangganggailanggan ó hindi ay ibinibilang sa pagmamanahan.
Kung sa pagmamanahang ito ay may isang aliping nauukol sa lahat ngg magmamana ay binabahagi ang panahon ngg paglilingkod nito sa bawa't isa sa kanyang papangginoonin ayon sa pagkakasunduan nila. Kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin, kungdi kakalahati ó ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay pagbabayaran ngg mgga pangginoon ang paglilingkod niya sa panahon ngg kanyang kalayaan ayon sa kanyang pagkaalipin.
Mgg a anák sa una't hulíng asawa.—Kung ang sino man ay nakapag-asawang makalawa at kapua pinagkaroonan ngg anák ay nagmamana ang isa't isa sa mgga anák ngg ayon sa mana't bigay, kaya na ukol sa kanikanyang ina, at ang pag-aari ngg amá ay binabahagi sa lahat na walang palamang sa kanino man.
Mgg a anák sa tunay na asawa at mgg a anák Páhiná 43sa alipin.—Kung ang sino mang lalaki ay nagkaanak sa tunay na asawa at nagkáanák pa sa alipin ay hindi nagmamana ang sa alipin; ngguni't ang aliping naanakan ay pinapagiging-laya at ang anák ay pinagkakalooban ngg miski ano, na kung maginoo halimbawa ang lalaki, ay isang putol na ginto ó isang alipin kaya.
Mgg a anák sa asawa at mgg a anák sa babaeng kinakasama lamang.—Kung ang isang lalaki ay nagkaanak sa asawa at gayon din sa isang babaeng laya na hindi asawa ay hindi nagmamana ngg magkakasingdami ang mgga anák, kungdi ang dalawang ikatlong bahagi ngg tinatangkilik ngg amá ay iniuukol sa mgga anák sa tunay na asawa at ang ikatlong bahagi ay sa mgga anák sa babaeng laya na kinakasama lamang at di tunay na asawa.
Mgg a anák sa di asawa.—Kung ang sino man ay walang anák sa tunay na asawa, kungdi sa babaeng kinasama lamang ay nanggagmamanang lahat ang mgga anák at kung sakaling may anák sa alipin ay pinagkakalooban lamang ngg ayon sa nabangit sa dakong una.
Kung walang kaanák-anák liban sa alipin lamang ay walang nagmamana, kungdi ang magulang ó nuno ó mgga kapatid ó mgga kamag-anak na malapit ngg namatay at ang ipinagkakaloob lamang sa mgga anák sa alipin ay ang gaya rin ngg nabangit na.
Mgg a anák sa kaagg ulo.—Ang mgga anák sa kaPáhiná 44aagulo ay hindi nagmamana ngg ano man at inaari pang masamang uri.[8]
Sa mgg a tunay na anák ngg mag-asawa.—Ang tunay na magkakapatid sa ama't ina ay nagsisipagmana ngg magkakasindami, malibang ibigin ngg Páhiná 42amá ó ngg iná na palamanggan ang sino man sa kanilang anak ngg dalawa ó tatlong putol na ginto ó ngg isang hiyás kaya. Kung ang isa sa mgga anák ay nag-asawa sa isang uring maginoo at dahil sa kalakhan ngg kanyang bigay-kayang ipinagkaloob ay makahigit sa mana kay sa kanyang mgga kapatid ay hindi ibinibilang ang kahigitang yaon; datapua't ang ano mang bagay na ibinigay ngg magulang sa kanino mang anák maging sa pangganggailanggan ó hindi ay ibinibilang sa pagmamanahan.
Kung sa pagmamanahang ito ay may isang aliping nauukol sa lahat ngg magmamana ay binabahagi ang panahon ngg paglilingkod nito sa bawa't isa sa kanyang papangginoonin ayon sa pagkakasunduan nila. Kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin, kungdi kakalahati ó ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay pagbabayaran ngg mgga pangginoon ang paglilingkod niya sa panahon ngg kanyang kalayaan ayon sa kanyang pagkaalipin.
Mgg a anák sa una't hulíng asawa.—Kung ang sino man ay nakapag-asawang makalawa at kapua pinagkaroonan ngg anák ay nagmamana ang isa't isa sa mgga anák ngg ayon sa mana't bigay, kaya na ukol sa kanikanyang ina, at ang pag-aari ngg amá ay binabahagi sa lahat na walang palamang sa kanino man.
Mgg a anák sa tunay na asawa at mgg a anák Páhiná 43sa alipin.—Kung ang sino mang lalaki ay nagkaanak sa tunay na asawa at nagkáanák pa sa alipin ay hindi nagmamana ang sa alipin; ngguni't ang aliping naanakan ay pinapagiging-laya at ang anák ay pinagkakalooban ngg miski ano, na kung maginoo halimbawa ang lalaki, ay isang putol na ginto ó isang alipin kaya.
Mgg a anák sa asawa at mgg a anák sa babaeng kinakasama lamang.—Kung ang isang lalaki ay nagkaanak sa asawa at gayon din sa isang babaeng laya na hindi asawa ay hindi nagmamana ngg magkakasingdami ang mgga anák, kungdi ang dalawang ikatlong bahagi ngg tinatangkilik ngg amá ay iniuukol sa mgga anák sa tunay na asawa at ang ikatlong bahagi ay sa mgga anák sa babaeng laya na kinakasama lamang at di tunay na asawa.
Mgg a anák sa di asawa.—Kung ang sino man ay walang anák sa tunay na asawa, kungdi sa babaeng kinasama lamang ay nanggagmamanang lahat ang mgga anák at kung sakaling may anák sa alipin ay pinagkakalooban lamang ngg ayon sa nabangit sa dakong una.
Kung walang kaanák-anák liban sa alipin lamang ay walang nagmamana, kungdi ang magulang ó nuno ó mgga kapatid ó mgga kamag-anak na malapit ngg namatay at ang ipinagkakaloob lamang sa mgga anák sa alipin ay ang gaya rin ngg nabangit na.
Mgg a anák sa kaagg ulo.—Ang mgga anák sa kaPáhiná 44aagulo ay hindi nagmamana ngg ano man at inaari pang masamang uri.[8]
20 Of 59
Sa Inaring Anak.—ang pag-aring anak sa iba ay totoong kaugalian at sa pagmamanahan ay nagmamana
ngg ibayong halaga ayon sa ibinigay ngg ama ngg siya'y ipaaring anak: ano pa't kung ipinagbigay siya ngg
isang putol na ginto ay magmamana siya ngg dalawang putol sa pagmamanahan.
Sa Bigay-kaya.
Ang nanunungkol ngg bigay-kaya ay ang lalaki at ito'y ayon sa kasunduan. Ang kasunduang ito ay karaniwang pinagkakayarian ngg mgga magulang mula sa pagkabata ngg mgga anak, at kung gayon ay katungkulan ngg mgga magulang ngg lalaki na ipagpauna ang kalahati ngg bigay-kaya na pinanggangganlang kalabgayan at pagdating ngg araw ngg pag-aasawa ay saka ibinibigay ang kalahating kabuoan na pinanggangganlan bigay ó dahik.
Páhiná 45Ang bigay-kaya ay napapa sa magulang ngg babae. At ang babae sa kanilang pagkadalaga ay walang ano mang tinatangkilik at kahi ma't kumikita ay sa magulang din.
Ang kasunduang mulâ sa pagkabata at may páunang kalabgayan ay kinasasanghian kung minsan ngg ligalig, dahil sa kung lumaki ang mgga bata at umayaw ang sino man sa kanila ay inuusap ang magulang ngg umayaw dahil sa sapantahang siyang nag-udyok. Ngguni't kung patay na ang magulang ngg sino man ay nagsasaulian na lamang at hindî na nag-uusapin.
Kung ang sino man ay magsabi na ibig niyang mag-asawa, kay gayon at sa kaarawan ay umayaw ay pinarurusahan ngg mahigpit at kung mayaman ay sinasamsaman ngg malaking bahagi ngg yaman.
Sa Pakikiagulo
Ang salang makiagulo, palibhasa't sigalot sa sambahayan ay karaniwang sa matatanda isinasakdal, at ang karaniwang parusa na inihahatol naman ngg matandá ay pagbayarin ang nakiagulong lalaki ngg isang gayong halaga[9] sa asawa ngg babae na Páhiná 46pinakapantakip sa nasirang dangal. At sa minsang nabayaran ay nagsasama uling tiwasay ang mag-asawa at nililimot na ang bagay na yaon, at pati anak ay hindi inaaring anak sa pakikiagulò.
Datapua't ang asawa ngg isang panggulo na magkasala ngg pakikiagulo ay nilalapatan ngg parusang kamatayan, at ang lalaking umagulo ay pinapatay kung mahuli ó kung nakataanan ay pinapagbayad ngg isang gayong halaga.
Sa Paghihiwalay ngg̃ mag-asawa.
Sa mgga ganitong sigalot ay matatanda ang humahatol na kasama ngg mgga kamag-anakan[10] ngg magasawang naghihiwalay.
Sa Bigay-kaya.
Ang nanunungkol ngg bigay-kaya ay ang lalaki at ito'y ayon sa kasunduan. Ang kasunduang ito ay karaniwang pinagkakayarian ngg mgga magulang mula sa pagkabata ngg mgga anak, at kung gayon ay katungkulan ngg mgga magulang ngg lalaki na ipagpauna ang kalahati ngg bigay-kaya na pinanggangganlang kalabgayan at pagdating ngg araw ngg pag-aasawa ay saka ibinibigay ang kalahating kabuoan na pinanggangganlan bigay ó dahik.
Páhiná 45Ang bigay-kaya ay napapa sa magulang ngg babae. At ang babae sa kanilang pagkadalaga ay walang ano mang tinatangkilik at kahi ma't kumikita ay sa magulang din.
Ang kasunduang mulâ sa pagkabata at may páunang kalabgayan ay kinasasanghian kung minsan ngg ligalig, dahil sa kung lumaki ang mgga bata at umayaw ang sino man sa kanila ay inuusap ang magulang ngg umayaw dahil sa sapantahang siyang nag-udyok. Ngguni't kung patay na ang magulang ngg sino man ay nagsasaulian na lamang at hindî na nag-uusapin.
Kung ang sino man ay magsabi na ibig niyang mag-asawa, kay gayon at sa kaarawan ay umayaw ay pinarurusahan ngg mahigpit at kung mayaman ay sinasamsaman ngg malaking bahagi ngg yaman.
Sa Pakikiagulo
Ang salang makiagulo, palibhasa't sigalot sa sambahayan ay karaniwang sa matatanda isinasakdal, at ang karaniwang parusa na inihahatol naman ngg matandá ay pagbayarin ang nakiagulong lalaki ngg isang gayong halaga[9] sa asawa ngg babae na Páhiná 46pinakapantakip sa nasirang dangal. At sa minsang nabayaran ay nagsasama uling tiwasay ang mag-asawa at nililimot na ang bagay na yaon, at pati anak ay hindi inaaring anak sa pakikiagulò.
Datapua't ang asawa ngg isang panggulo na magkasala ngg pakikiagulo ay nilalapatan ngg parusang kamatayan, at ang lalaking umagulo ay pinapatay kung mahuli ó kung nakataanan ay pinapagbayad ngg isang gayong halaga.
Sa Paghihiwalay ngg̃ mag-asawa.
Sa mgga ganitong sigalot ay matatanda ang humahatol na kasama ngg mgga kamag-anakan[10] ngg magasawang naghihiwalay.
21 Of 59
Kung ang mag-asawa ay naghihiwalay ay hinahati ang kanilang kinita sa kanilang pagsasama, ngguni't
ang dating pag-aari bago nagsama ay hindi hinahati, kungdi dinadala ngg isa't isa ang kanyang dati.
Páhiná 47Kung ang babae ang humihiwalay sa asawa upang mag-asawa sa iba ay kailanggang isauli ang bigay-kaya at dagdagan ngg isang gayon, na ang magsasauli nang nabangit na bigay-kaya ay ang magiging bagong asawa. Ngguni't kung humihiwalay lamang at hindi upang mag-asawa sa iba ay ang bigay-kaya lamang ang isinasauli.
Kung ang lalaki ang humiwalay, maging sa pag-aasawa sa iba ó hindi man at hindi kalooban ngg babae ay walang matuid ang lalaki na bumawi ngg bigay-kayang ibinigay niya ayon sa salaysay ni P. Colin; ngguni't ani P. Placencia ay isinasauli ang kalahati ngg bigay-kaya.
Kung ang mag-asawang naghihiwalay ay may anak ay napapa sa anák ang bigay-kaya at ang nag-iinggat nito ay ang mgga nuno kung buhay pa ó kung dili ay isang taong mapagkakatiwalaan. Ngguni't ani P. Aduarte ayon sa salaysay ni Rizal ay hindi na naghihiwalay ang magasawa kung may anak dahil sa paglingap sa anák.
Iba't ibang kapaslangg̃an.
Ang sumira ngg puri ngg isang anák na dalaga ó asawa ngg isang maginoo ay nilalapatan ngg parusang kamatayan.
Páhiná 48Ang mahuling mangaway ó mangkulang ay kamatayan din ang parusan inilalapat. Ngguni't kung huminggi ngg tawad ay pagkaalipin na lamang at kung may salapi ay maaaring magbayad ngg isang gayon at huag maalipin, at kung gayon ay ibinibigay ang kalahati ngg salapi sa ginawan ngg masama at kalahati ay sa mgga hukom.
Ang panununggayaw ay inaaring malaking sala lalonglalo na kung sa mayaman, sa matanda ó sa babae, at pinarurusahan ngg isang gayong halaga ó kung dili ay pagkaalipin. At kung ang tinunggayaw ay panggulo ó maginoo ay kamatayan ang parusang inilalapat, malibang patawarin na kung gayon ay pagkaalipin na lamang.
Ang tuminggin ngg walang galang sa panggulo at ibp. na gaya nito ay nilalapatan ngg parusang pagkaalipin sa tanang buhay, ngguni't di umano'y bihirang mangyari ito, dahil sa pinakakainggatang malabis ngg mgga kampon.
Kung sa gabi ay pumasok ang sino man sa bahay ngg isang panggulo ó maginoo ngg walang kapahintulutan ay nilalapatan ngg parusang kamatayan, at karaniwa'y pinahihirapan muna, dahil sa baka sakaling ginagamit na tik-tik ngg ibang panggulo; at kung sakaling matunayan na sugong tik-tik ay nilalapatan ngg parusang pagkaalipin at sa nagsugo ay kamatayan, malibang magbayad ngg isang gayong timbang na ginto.
Páhiná 49Ang di lubhang malaking pagkakaalitan ó pagmumungkahian sa isang nayon ay matatanda na 22 Of 59
Páhiná 47Kung ang babae ang humihiwalay sa asawa upang mag-asawa sa iba ay kailanggang isauli ang bigay-kaya at dagdagan ngg isang gayon, na ang magsasauli nang nabangit na bigay-kaya ay ang magiging bagong asawa. Ngguni't kung humihiwalay lamang at hindi upang mag-asawa sa iba ay ang bigay-kaya lamang ang isinasauli.
Kung ang lalaki ang humiwalay, maging sa pag-aasawa sa iba ó hindi man at hindi kalooban ngg babae ay walang matuid ang lalaki na bumawi ngg bigay-kayang ibinigay niya ayon sa salaysay ni P. Colin; ngguni't ani P. Placencia ay isinasauli ang kalahati ngg bigay-kaya.
Kung ang mag-asawang naghihiwalay ay may anak ay napapa sa anák ang bigay-kaya at ang nag-iinggat nito ay ang mgga nuno kung buhay pa ó kung dili ay isang taong mapagkakatiwalaan. Ngguni't ani P. Aduarte ayon sa salaysay ni Rizal ay hindi na naghihiwalay ang magasawa kung may anak dahil sa paglingap sa anák.
Iba't ibang kapaslangg̃an.
Ang sumira ngg puri ngg isang anák na dalaga ó asawa ngg isang maginoo ay nilalapatan ngg parusang kamatayan.
Páhiná 48Ang mahuling mangaway ó mangkulang ay kamatayan din ang parusan inilalapat. Ngguni't kung huminggi ngg tawad ay pagkaalipin na lamang at kung may salapi ay maaaring magbayad ngg isang gayon at huag maalipin, at kung gayon ay ibinibigay ang kalahati ngg salapi sa ginawan ngg masama at kalahati ay sa mgga hukom.
Ang panununggayaw ay inaaring malaking sala lalonglalo na kung sa mayaman, sa matanda ó sa babae, at pinarurusahan ngg isang gayong halaga ó kung dili ay pagkaalipin. At kung ang tinunggayaw ay panggulo ó maginoo ay kamatayan ang parusang inilalapat, malibang patawarin na kung gayon ay pagkaalipin na lamang.
Ang tuminggin ngg walang galang sa panggulo at ibp. na gaya nito ay nilalapatan ngg parusang pagkaalipin sa tanang buhay, ngguni't di umano'y bihirang mangyari ito, dahil sa pinakakainggatang malabis ngg mgga kampon.
Kung sa gabi ay pumasok ang sino man sa bahay ngg isang panggulo ó maginoo ngg walang kapahintulutan ay nilalapatan ngg parusang kamatayan, at karaniwa'y pinahihirapan muna, dahil sa baka sakaling ginagamit na tik-tik ngg ibang panggulo; at kung sakaling matunayan na sugong tik-tik ay nilalapatan ngg parusang pagkaalipin at sa nagsugo ay kamatayan, malibang magbayad ngg isang gayong timbang na ginto.
Páhiná 49Ang di lubhang malaking pagkakaalitan ó pagmumungkahian sa isang nayon ay matatanda na 22 Of 59
lamang ang pinagsasakdalan ngg nagkaalit at siyang humahatol ayon sa patotoo ngg mgga saksi at
alinsunod sa minanang kaugalian sa kanilang mgga kanunuan[11], ang hatol naman ngg matatandang ito
ay lubhang pinakagagalang at ginaganap nila.
Pag-uutangg̃an.
Ang karaniwang palakad sa pag-uutanggan ay patubuan, kung ang may utang ay may tinatankilik na sasanlain ay inilalagak na sanla sa pinagkakautanggan ang kaláhati sampu ngg pakinabang noon hangang hindi nakababayad ngg utang. Kung walang ano mang tinatangkilik at sa katampatang panahon ay di makabayad ay nagiging alipin, at karaniwa'y sa tanang buhay dahil sa lakad ngg tubo.
Páhiná 50
Pagbabayad ngg̃ Paratang.
Ang karaniwang kahatulan sa mgga usapin ay pagbayarin. Ang pagbabayad ay ganito; na ang kalahati ngg bukid at ngg tanang tinatangkilik ay napapa sa pangginoon, na tuloy paglilingkuran niya samantalang siya at ang kanyang mgga anak ay pakain at padamit. Kung sakaling hindi makabayad sa kaukulang panahon ay nanggagiging alipin; at di umano'y kung sakaling makabayad man ang amá ay sinisinggil ngg pangginoon pati ngg ipinakain at ipinadamit sa mgga anák at kung walang maibayad ay nagiging alipin ang mgga anák.
Kung ang nagkausaping nahatulang magbayad ay walang ibayad at ipagbayad ngg isang kaibigan ay sa kaibigan nagbayad maglilingkod, datapua't hindi parang aliping sagigilir, kungdi parang aliping namamahay. Ngguni't kung hindi maglingkod ngg ganito ay ipalalagay sa kanyang patubuan.
Pagcaalipin.
Ang sino mang mabihag sa balanggay na kaalit ay inaalipin.
Ang may utang na walang ikabayad ay inaalipin at di umano'y sa mgga ganitong bagay ay Páhiná 51anák ang karaniwang napapasanla na tumutubos sa magulang.
Inaalipin din ang lumabag sa isang panggulo ó maginoo na gaya halimbawa ngg magdaan sa silong ó bukiran nila, ó makasira ngg ano mang pag-aari nila, ó makatapon kaya ngg ano mang dumi kung nagdaraan sila ó magkasala ngg ano man sa mgga kabahay ngg panggulo, at iba pa.
Ang mgga anak ngg talagang alipin na ay alipin din.
Ang mgga anák ngg amáng laya at ngg inang alipin ay nagiging alipin ang ikalawa, ikapat, ikaanim at ibp,
Pag-uutangg̃an.
Ang karaniwang palakad sa pag-uutanggan ay patubuan, kung ang may utang ay may tinatankilik na sasanlain ay inilalagak na sanla sa pinagkakautanggan ang kaláhati sampu ngg pakinabang noon hangang hindi nakababayad ngg utang. Kung walang ano mang tinatangkilik at sa katampatang panahon ay di makabayad ay nagiging alipin, at karaniwa'y sa tanang buhay dahil sa lakad ngg tubo.
Páhiná 50
Pagbabayad ngg̃ Paratang.
Ang karaniwang kahatulan sa mgga usapin ay pagbayarin. Ang pagbabayad ay ganito; na ang kalahati ngg bukid at ngg tanang tinatangkilik ay napapa sa pangginoon, na tuloy paglilingkuran niya samantalang siya at ang kanyang mgga anak ay pakain at padamit. Kung sakaling hindi makabayad sa kaukulang panahon ay nanggagiging alipin; at di umano'y kung sakaling makabayad man ang amá ay sinisinggil ngg pangginoon pati ngg ipinakain at ipinadamit sa mgga anák at kung walang maibayad ay nagiging alipin ang mgga anák.
Kung ang nagkausaping nahatulang magbayad ay walang ibayad at ipagbayad ngg isang kaibigan ay sa kaibigan nagbayad maglilingkod, datapua't hindi parang aliping sagigilir, kungdi parang aliping namamahay. Ngguni't kung hindi maglingkod ngg ganito ay ipalalagay sa kanyang patubuan.
Pagcaalipin.
Ang sino mang mabihag sa balanggay na kaalit ay inaalipin.
Ang may utang na walang ikabayad ay inaalipin at di umano'y sa mgga ganitong bagay ay Páhiná 51anák ang karaniwang napapasanla na tumutubos sa magulang.
Inaalipin din ang lumabag sa isang panggulo ó maginoo na gaya halimbawa ngg magdaan sa silong ó bukiran nila, ó makasira ngg ano mang pag-aari nila, ó makatapon kaya ngg ano mang dumi kung nagdaraan sila ó magkasala ngg ano man sa mgga kabahay ngg panggulo, at iba pa.
Ang mgga anak ngg talagang alipin na ay alipin din.
Ang mgga anák ngg amáng laya at ngg inang alipin ay nagiging alipin ang ikalawa, ikapat, ikaanim at ibp,
23 Of 59
at kung may labis na isa ay magiging gaya ngg sa bugtong na anák.
Mgg̃a di lubos na alipin.
Ang bugtong na anák ngg isang magulang na alipin at isa'y laya ay kalahatí lamang ang pagkaalipin. Ang ganitong alipin ay naglilingkod ngg salisihang buan sa makatuid baga'y isang buang ipinaglilingkod ang bahagi niyang laya.[12]
Páhiná 52
Katungkulang ngg̃ alipin.
Ang aliping namamahay ay nakapagbabahay ngg sarili, ngguni't kailanggang maglingkod sa kanyang pangginoon sa panahon ngg paghahasik at pag-aani sa bukiran, gumaod sa sasakyan kung may paroroonan, tumulong sa pagtatayo ngg bahay at maglingkod sa bahay niya kung may panauhin.
Ang aliping sagigilir ay hindi nakabubukod ngg bahay at may katungkulang gumawa ngg ano mang ipagawa sa kanya ngg pangginoon sa tanáng buhay niya.
Ang kakalahati ang pagkaalipin ay naglilingkod ngg salisihang buan. At sa buang ikinalalaya ay maaaring ipaghanap niya ngg sa ganang kanyang sarili ó kung sa pangginoon din niya ay may matuid na maipakabig sa kanyang utang ang dapat niyang kitain sa panahon ngg kanyang kalayaan na ipinaglilingkod niya. At ang halaga ay isinasan-ayon naman sa kanyang pagkaalipin kung namamahay ó kung sagigilir.
Ang tatlong ikapat na bahagi ang pagkaalipin ay tatlong araw na naglilingkod sa pangginoon at isa'y sa kanyang sarili. Ang asawa nito ay naglilingkod din sa kanyang pangginoon ngg kapara niya.
Páhiná 53Ang ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay naglilingkod na isang araw sa pangginoon at tatlo'y sa kanyang sarili.
Ang aliping námana ngg dalawa, tatlo ó limang magkakapatid ay naglilingkod sa bawa't isa sa kanila ngg ayon sa panahong pinagkasunduan nila na ipaglilingkod sa bawa't isa sa kanila. At kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin ay pagbabayaran ang kanyang paglilingkod sa panahon ngg kanyang kalayaan at ayon sa kanyang pagkaalipin.
Pagcalayà ngg̃ alipin.
Ang mgga aliping sagigilir at namamahay ay nakaaalis sa pagkaalipin kung nagbabayad sa pangginoon ngg katampatang halagá.
Ang bugtong na anák ngg isang magulang na alipin at isa'y laya ay kalahatí lamang ang pagkaalipin. Ang ganitong alipin ay naglilingkod ngg salisihang buan sa makatuid baga'y isang buang ipinaglilingkod ang bahagi niyang laya.[12]
Páhiná 52
Katungkulang ngg̃ alipin.
Ang aliping namamahay ay nakapagbabahay ngg sarili, ngguni't kailanggang maglingkod sa kanyang pangginoon sa panahon ngg paghahasik at pag-aani sa bukiran, gumaod sa sasakyan kung may paroroonan, tumulong sa pagtatayo ngg bahay at maglingkod sa bahay niya kung may panauhin.
Ang aliping sagigilir ay hindi nakabubukod ngg bahay at may katungkulang gumawa ngg ano mang ipagawa sa kanya ngg pangginoon sa tanáng buhay niya.
Ang kakalahati ang pagkaalipin ay naglilingkod ngg salisihang buan. At sa buang ikinalalaya ay maaaring ipaghanap niya ngg sa ganang kanyang sarili ó kung sa pangginoon din niya ay may matuid na maipakabig sa kanyang utang ang dapat niyang kitain sa panahon ngg kanyang kalayaan na ipinaglilingkod niya. At ang halaga ay isinasan-ayon naman sa kanyang pagkaalipin kung namamahay ó kung sagigilir.
Ang tatlong ikapat na bahagi ang pagkaalipin ay tatlong araw na naglilingkod sa pangginoon at isa'y sa kanyang sarili. Ang asawa nito ay naglilingkod din sa kanyang pangginoon ngg kapara niya.
Páhiná 53Ang ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay naglilingkod na isang araw sa pangginoon at tatlo'y sa kanyang sarili.
Ang aliping námana ngg dalawa, tatlo ó limang magkakapatid ay naglilingkod sa bawa't isa sa kanila ngg ayon sa panahong pinagkasunduan nila na ipaglilingkod sa bawa't isa sa kanila. At kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin ay pagbabayaran ang kanyang paglilingkod sa panahon ngg kanyang kalayaan at ayon sa kanyang pagkaalipin.
Pagcalayà ngg̃ alipin.
Ang mgga aliping sagigilir at namamahay ay nakaaalis sa pagkaalipin kung nagbabayad sa pangginoon ngg katampatang halagá.
24 Of 59
Ang halaga ngg salaping dapat ibayad ngg aliping sagigilir upáng maging aliping namamahay ay limang
putol na ginto ó higit pa, at saká ang kalahati ngg boong hiyas at pag-aaring tinatangkilik, at kung
sakaling may lumabis na isang paliyok ó bangga sa paghahati ay binabasag, at kung kumot ay hinahapak
sa gitna; at upáng lubos na mawala sa pagkaalipin at maging timawà ó maharlika ay kailanggang
magbayad ngg sampung putol na ginto ó higit pa.
Páhiná 54Ang paraan ngg pagbabayad ay nag-aanyaya ngg mgga tao ang alipin at sa harap ngg pangginoon at ngg mgga kaibigan ay ginagawa ang pagbabayaran at iba pang kailanggan.
Di umano'y karaniwan ding ugali ngg mgga Tagalog na sa oras ngg kamatayan ay pinapagiging laya ngg pangginoon ang mgga anák ngg mgga alipin na ipinangganak sa kanyang bahay.
At gayon din na kung ang sino mang laya ay magkaanak sa kanyang aliping babae ay pinapagiging laya ang anák sampu ngg alipin, na dili iba't siyang inugali ni Abraham kay Agar at kay Ismael.
[5]
Aní Rizal ay siyang lalong mabuti, dahil sa siyang nakapagpapayapa sa mgga tao, sapagkat, anya'y may higit na tibay ang ugali kay sa isang kautusang nasusulat ó nalilimbag, lubha pa't itong kautusang nasusulat ay naipananaksil ngg mgga may kapangyarihan. Ang katibayan, anya ngg isang kautusan ay wala sa pagkakalimbag sa isang dahon ngg papel, kung di na sa pagkalimbag sa ulo ngg magsisiganap, malaman mula sa pagkabata, maayon sa kaugalian at lalong lalo ngg kailanggan na mátatag ngg walang pagkabago. Ang Tagarito nggá, anyá, mula sa pagkabata ay nakatátanto ngg kanilang mgga alamat namumuhay at lumalaki sa pangganorin ngg kanilang mgga kaugalian, at hindi gaya nggayon na nagtatatag ngg mgga kautusan sa bayan na di man lamang nalalaman ó nauunawa at madalas pang binabago.
[6]
Ngguni't ani P. Placenecia ayon sa salaysay ni Dr. T. H. Pardo de Tavera, kung may hilig sa kanino man ang panggulo ay pumipili sa ibang balanggay ngg mailalagay na pinakahukom at di umano'y may mgga kilalang gayong tao na humahatol ngg walan hilig.
[7]
Aní Rizal, ay napagkikilalang may malabis na kasunduan kay sa digmaan dito sa pagkakaayon-ayon ngg mgga tuntunin, at di malayó anyang, may isang malaking pagkakasunduan dito; sapagka't ang pinakapanggulo rito sa Maynilà, ay pinakapunong-hukbo ngg Sultan sa Borneo. Anya'y may mgga kasulatan noong siglo XII na nagpapatotoo nito.
[8]
Ang ganitong asal sa sarisaring anak, ani Rizal, na ang mgga anak sa tunay na asawa ay nagsisipagmana ngg magkakasindami; ang mgga anak sa babaeng kinasama ay nagmamana ngg isang gayon; ang mgga anak sa alipin ay hindi pinamamanahan ngg ano man, ngguni't pinapagiging laya sampu ngg kanilang Ina; at ang anak sa kaagulo ay inaaring masamang uri ay nagpapakilala ngg taos na katalinuan at bait ngg mgga dating
Páhiná 54Ang paraan ngg pagbabayad ay nag-aanyaya ngg mgga tao ang alipin at sa harap ngg pangginoon at ngg mgga kaibigan ay ginagawa ang pagbabayaran at iba pang kailanggan.
Di umano'y karaniwan ding ugali ngg mgga Tagalog na sa oras ngg kamatayan ay pinapagiging laya ngg pangginoon ang mgga anák ngg mgga alipin na ipinangganak sa kanyang bahay.
At gayon din na kung ang sino mang laya ay magkaanak sa kanyang aliping babae ay pinapagiging laya ang anák sampu ngg alipin, na dili iba't siyang inugali ni Abraham kay Agar at kay Ismael.
[5]
Aní Rizal ay siyang lalong mabuti, dahil sa siyang nakapagpapayapa sa mgga tao, sapagkat, anya'y may higit na tibay ang ugali kay sa isang kautusang nasusulat ó nalilimbag, lubha pa't itong kautusang nasusulat ay naipananaksil ngg mgga may kapangyarihan. Ang katibayan, anya ngg isang kautusan ay wala sa pagkakalimbag sa isang dahon ngg papel, kung di na sa pagkalimbag sa ulo ngg magsisiganap, malaman mula sa pagkabata, maayon sa kaugalian at lalong lalo ngg kailanggan na mátatag ngg walang pagkabago. Ang Tagarito nggá, anyá, mula sa pagkabata ay nakatátanto ngg kanilang mgga alamat namumuhay at lumalaki sa pangganorin ngg kanilang mgga kaugalian, at hindi gaya nggayon na nagtatatag ngg mgga kautusan sa bayan na di man lamang nalalaman ó nauunawa at madalas pang binabago.
[6]
Ngguni't ani P. Placenecia ayon sa salaysay ni Dr. T. H. Pardo de Tavera, kung may hilig sa kanino man ang panggulo ay pumipili sa ibang balanggay ngg mailalagay na pinakahukom at di umano'y may mgga kilalang gayong tao na humahatol ngg walan hilig.
[7]
Aní Rizal, ay napagkikilalang may malabis na kasunduan kay sa digmaan dito sa pagkakaayon-ayon ngg mgga tuntunin, at di malayó anyang, may isang malaking pagkakasunduan dito; sapagka't ang pinakapanggulo rito sa Maynilà, ay pinakapunong-hukbo ngg Sultan sa Borneo. Anya'y may mgga kasulatan noong siglo XII na nagpapatotoo nito.
[8]
Ang ganitong asal sa sarisaring anak, ani Rizal, na ang mgga anak sa tunay na asawa ay nagsisipagmana ngg magkakasindami; ang mgga anak sa babaeng kinasama ay nagmamana ngg isang gayon; ang mgga anak sa alipin ay hindi pinamamanahan ngg ano man, ngguni't pinapagiging laya sampu ngg kanilang Ina; at ang anak sa kaagulo ay inaaring masamang uri ay nagpapakilala ngg taos na katalinuan at bait ngg mgga dating
25 Of 59
Tagarito.
[9]
Ang dating ugaling ito ngg mgga Tagarito, ani Rizal, ay inuugali nggayon ngg maraming lupain sa Europa, at anya'y wari lalong mabuti't matuid kay sa awáyin ang umagulo na ang kadalasang nangyayari ay siya pang nalalagay sa katua.
[10]
Ani Rizal ay makapupong magaling kay sa kautusan nggayon ngg mgga Frances at mgga Ingles, sapagka't anya'y wala nang iba pang magaling na humatol sa mgga sigalot ngg sambahayan na gaya ngg matatanda't mgga kamag-anakan nila na lubos nakatatalos ngg kanilang pamumuhay.
[11]
Ito'y minagaling ni Rizal, dahil anya, tao rin sa kanikanyang umpok ang humahatol at sapagka't halal kapua ngg nagkakasira ay sapat makabatid ngg usap ngg ugali at lubhang mabuti kay sa hukom (nggayon) na humahatol ngg usap na di niya talos, at sa mgga taong ang kilos, panggunggugali at wika ay gayon din. Dito ngga, ani Rizal, ay napagkikilala ang pagkaurong natin sa pagkakaroon natin nggayon ngg lubhang maraming kautusan at pasiyang kung ano-ano, hangang sa kung minsan ay kailanggang magsakdal sa kataastaasang hukuman kung sakaling di nasiyahan sa hatol ngg hukom, at ang mgga usapin ay nagluluat ngg di ano lamang na inaabot tuloy ngg mgga anak, apo at pinagkakailangganang paggugulan ngg lubhang maraming salapi ngg naapi upang magtaglay ngg kaukulang hatol.
[12]
Dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ginaganap ang lubos na kaugaliang matuid sa mgga pangganoring malayo-pilipino, dahil sa isinasa isa't isa ang kaukulang matuid.
Páhiná 55
Ikapitong Pangkat. Wikà
Dito sa Pilipinas na gaya rin sa lahat ngg lupain ay may maraming wika, palibhasa't "ang bilang ngg pagkakapangkatpangkat, ngg wika sa isang lupain" anang isang manunulat, "ay naaayon sa pagkakahagdanghagdan ngg katalinuan ngg bayánbayán." Ngguni't halos lahat ngg wika rito, maliban sa wikang ita ay kagyat na wikang malayo, at ayon sa sapantaha ngg halos lahat ngg mananalaysay ay
[9]
Ang dating ugaling ito ngg mgga Tagarito, ani Rizal, ay inuugali nggayon ngg maraming lupain sa Europa, at anya'y wari lalong mabuti't matuid kay sa awáyin ang umagulo na ang kadalasang nangyayari ay siya pang nalalagay sa katua.
[10]
Ani Rizal ay makapupong magaling kay sa kautusan nggayon ngg mgga Frances at mgga Ingles, sapagka't anya'y wala nang iba pang magaling na humatol sa mgga sigalot ngg sambahayan na gaya ngg matatanda't mgga kamag-anakan nila na lubos nakatatalos ngg kanilang pamumuhay.
[11]
Ito'y minagaling ni Rizal, dahil anya, tao rin sa kanikanyang umpok ang humahatol at sapagka't halal kapua ngg nagkakasira ay sapat makabatid ngg usap ngg ugali at lubhang mabuti kay sa hukom (nggayon) na humahatol ngg usap na di niya talos, at sa mgga taong ang kilos, panggunggugali at wika ay gayon din. Dito ngga, ani Rizal, ay napagkikilala ang pagkaurong natin sa pagkakaroon natin nggayon ngg lubhang maraming kautusan at pasiyang kung ano-ano, hangang sa kung minsan ay kailanggang magsakdal sa kataastaasang hukuman kung sakaling di nasiyahan sa hatol ngg hukom, at ang mgga usapin ay nagluluat ngg di ano lamang na inaabot tuloy ngg mgga anak, apo at pinagkakailangganang paggugulan ngg lubhang maraming salapi ngg naapi upang magtaglay ngg kaukulang hatol.
[12]
Dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ginaganap ang lubos na kaugaliang matuid sa mgga pangganoring malayo-pilipino, dahil sa isinasa isa't isa ang kaukulang matuid.
Páhiná 55
Ikapitong Pangkat. Wikà
Dito sa Pilipinas na gaya rin sa lahat ngg lupain ay may maraming wika, palibhasa't "ang bilang ngg pagkakapangkatpangkat, ngg wika sa isang lupain" anang isang manunulat, "ay naaayon sa pagkakahagdanghagdan ngg katalinuan ngg bayánbayán." Ngguni't halos lahat ngg wika rito, maliban sa wikang ita ay kagyat na wikang malayo, at ayon sa sapantaha ngg halos lahat ngg mananalaysay ay
26 Of 59
pawang suplíng ang lahat na ito sa isang matandang wika.
Ito'y lubos na mapaniniwalaan at may mgga aklat at pangyayaring nagpapatotoo nito. Halimbawa sa aklat ni Padre Concepcion ay may nasasaysay, na "noong unang pumarito ang mgga kastila ay nagsipagsama ngg isang tagapagpaaninaw (ó interprete) na malayo at nákaunawaan ngg mgga tagarito." Ayon kay Padre Colin naman ay "may isang taga Kapangpanggan na nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan ngg kanyang sariling wika at siya'y nakisagot na parang siya'y ipinangganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya ngg isang matanda na kayo'y mgga Páhiná 56inapó ngg mgga nagsialis dito noong unang dako na nanggamayan sa ibang lupain at di na namin nanggabalitaan (basahin ang Pinangalinggan ngg Lahing Pilipino). At ako noong taong 1902 na naglalakbay na patunggo sa Melbourne ay nakipag-usap akong maminsanminsan sa mgga grumeteng malayo sa bapor at madalas na kami ay nagkakaunawaan sa kanilang wikang malayo at sa aking wikang tagalog na gaya rin ngg pagkakaunawaan ngg mgga portugés, kastila't italiano sa kanikanyang wika.
Datapua't sa mgga wikang pilipino ay ang tagalog at bisaya ang mgga pinakamalaganap. Ang dalawang ito ay masasabing magkapatid na wika sapagka't ang karamihan ngg salita ay magkapara at ang kaibahan ngg ibang mgga salita ay nasa dulo lamang, na pagkain sa tagalog ay un sa bisaya, gaya ngg sulatin ay sulatun, kanin ay kanun, patayin ay patayun. At sa dalawa pang ito ay ang wikang tagalog ang siyang lubhang kilala na ani Baron Willam von Humbold ay "siyang pinakamayaman at pinakadalisay sa lahat ngg wikang malayo polinesia", at ani P. Chirino naman ay "ang luhang nakalugod at nakahalina sa akin ay ang wikang tagalog. At siya ko nggang sabi sa unang arzobispo at sa ibang matalinong tao na nálalaman sa wikang tagalog ang mgga kainaman ngg apat na pinakapanggulong wika, dito sa sandaigdigan na dili iba't ang hebreo, griego, latin at kastila: sa hebreo Páhiná 57ay ang mgga kababalaghan at mgga malalalim na kahulugan; sa griego ay ang mgga artikulo at ang dali ngg pagbangit ngg ano mang nggalan, sa latin ay ang kayabungga't karikitan; at sa kastila ay ang pagkamagalang, pagkamapagpitagan at pagkamapagbigay-loob." Siyang totoó sapagka't ang wikang tagalog ay isang wikang naipagbabadya ngg tanang soloobin at damdaming sumasapuso't isip ngg tao. Nariyan ang ating mgga awit, dalit, salawikain; ang ating mgga padalahan, novena't dasalan; ang ating komedia, dupluhan, panawagan at bugtunggan; ang ating kundiman at kumintang; ang ating mgga palabas-dulaan, mgga aklat, mangga pahayagan at iba't iba pang nagtatanghal ngg kayamanan ngg tinggig ngg wikang tagalog. Gayon din ang pagtula na sa wikang tagalog ay katutubo at lubhang mayamang gaya ngg wikang árabe, at malinaw nating namamalas sa mgga awit, salawikain at babasahin ang gawi't sadyang pananalitang tagalog na patula. Sa tulang tagalog ngga ay mapuno puno nggayon ngg mgga korrido ó awit ang ating mgga tindahan ngg aklat. At sa tulang tagalog ay sumilang ang mgga bantog na sina Francisco Baltazar G, Pilapil, at ibp.
Datapua't ang wikang tagalog, baga man mayaman at sagana sa tinggig ay haluan din na gaya ngg inglés at iba't ibang wika, palibhasa't galing sa kamalayahan, saka nakapamayanan ngg mgga tagá iba't ibang lupa: ano pa ngga't sa wikang tagalog Páhiná 58(sampú sa ibang mangga wika rito) ay may nahahalaw na mangga salitang árabe, gaya ngg utak, alak, paningkayad, lahi, taksil, libo, lasap, sipat, sulat, luhod, salamat, salawal, hukom, hiya, asawa at ibp; may mangga salita ring sanscrito, gaya ngg kastuli, halaga,
Ito'y lubos na mapaniniwalaan at may mgga aklat at pangyayaring nagpapatotoo nito. Halimbawa sa aklat ni Padre Concepcion ay may nasasaysay, na "noong unang pumarito ang mgga kastila ay nagsipagsama ngg isang tagapagpaaninaw (ó interprete) na malayo at nákaunawaan ngg mgga tagarito." Ayon kay Padre Colin naman ay "may isang taga Kapangpanggan na nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan ngg kanyang sariling wika at siya'y nakisagot na parang siya'y ipinangganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya ngg isang matanda na kayo'y mgga Páhiná 56inapó ngg mgga nagsialis dito noong unang dako na nanggamayan sa ibang lupain at di na namin nanggabalitaan (basahin ang Pinangalinggan ngg Lahing Pilipino). At ako noong taong 1902 na naglalakbay na patunggo sa Melbourne ay nakipag-usap akong maminsanminsan sa mgga grumeteng malayo sa bapor at madalas na kami ay nagkakaunawaan sa kanilang wikang malayo at sa aking wikang tagalog na gaya rin ngg pagkakaunawaan ngg mgga portugés, kastila't italiano sa kanikanyang wika.
Datapua't sa mgga wikang pilipino ay ang tagalog at bisaya ang mgga pinakamalaganap. Ang dalawang ito ay masasabing magkapatid na wika sapagka't ang karamihan ngg salita ay magkapara at ang kaibahan ngg ibang mgga salita ay nasa dulo lamang, na pagkain sa tagalog ay un sa bisaya, gaya ngg sulatin ay sulatun, kanin ay kanun, patayin ay patayun. At sa dalawa pang ito ay ang wikang tagalog ang siyang lubhang kilala na ani Baron Willam von Humbold ay "siyang pinakamayaman at pinakadalisay sa lahat ngg wikang malayo polinesia", at ani P. Chirino naman ay "ang luhang nakalugod at nakahalina sa akin ay ang wikang tagalog. At siya ko nggang sabi sa unang arzobispo at sa ibang matalinong tao na nálalaman sa wikang tagalog ang mgga kainaman ngg apat na pinakapanggulong wika, dito sa sandaigdigan na dili iba't ang hebreo, griego, latin at kastila: sa hebreo Páhiná 57ay ang mgga kababalaghan at mgga malalalim na kahulugan; sa griego ay ang mgga artikulo at ang dali ngg pagbangit ngg ano mang nggalan, sa latin ay ang kayabungga't karikitan; at sa kastila ay ang pagkamagalang, pagkamapagpitagan at pagkamapagbigay-loob." Siyang totoó sapagka't ang wikang tagalog ay isang wikang naipagbabadya ngg tanang soloobin at damdaming sumasapuso't isip ngg tao. Nariyan ang ating mgga awit, dalit, salawikain; ang ating mgga padalahan, novena't dasalan; ang ating komedia, dupluhan, panawagan at bugtunggan; ang ating kundiman at kumintang; ang ating mgga palabas-dulaan, mgga aklat, mangga pahayagan at iba't iba pang nagtatanghal ngg kayamanan ngg tinggig ngg wikang tagalog. Gayon din ang pagtula na sa wikang tagalog ay katutubo at lubhang mayamang gaya ngg wikang árabe, at malinaw nating namamalas sa mgga awit, salawikain at babasahin ang gawi't sadyang pananalitang tagalog na patula. Sa tulang tagalog ngga ay mapuno puno nggayon ngg mgga korrido ó awit ang ating mgga tindahan ngg aklat. At sa tulang tagalog ay sumilang ang mgga bantog na sina Francisco Baltazar G, Pilapil, at ibp.
Datapua't ang wikang tagalog, baga man mayaman at sagana sa tinggig ay haluan din na gaya ngg inglés at iba't ibang wika, palibhasa't galing sa kamalayahan, saka nakapamayanan ngg mgga tagá iba't ibang lupa: ano pa ngga't sa wikang tagalog Páhiná 58(sampú sa ibang mangga wika rito) ay may nahahalaw na mangga salitang árabe, gaya ngg utak, alak, paningkayad, lahi, taksil, libo, lasap, sipat, sulat, luhod, salamat, salawal, hukom, hiya, asawa at ibp; may mangga salita ring sanscrito, gaya ngg kastuli, halaga,
27 Of 59
kalapati, kuta, pana, sinta, kasubha, tinga, tumbaga, laksa, yuta at ani Dr. Pardo de Tavera ay lahat ngg
salitang may kahulugang katalinuan, kabaitan, damdamin, pamahiin, panggalan ngg mgga dios, ngg mgga
tala, ngg bilang na may kataasan, ngg mgga halaman, ngg digma sampu ngg mgga bagaybagay at hanga nito at
katapustapusan ay ang mgga panggalan ngg mgga titik ngg kamahala't pagkamaginoo, ang panggalan ngg ibang
mgga hayop, ngg mgga kasangkapang pangawa at ang panggalan ngg mgga salapi. Ano pa ngga't ayon dito'y
ating mapagbubulay na doon pa sa Malaya ay hiniram na ngg mgga tagarito sa mgga taga India ang mgga
salitang iyan at marahil ay noong panahong ang kapangyarihan ngg India ay lumalaganap sa
kamalayahan na siyang pinagbuhatan ngg mgga tagarito.
Bukod sa mgga salitang hiram sa árabe at sa sanscrito ay may hiram rin sa mgga insik, gaya ngg susi, impo, chaa, pisaw, tinsem, sotanhon, mike, misua, pansit, bulang-lang, bihon, mangkok, suliaw, at ibang mgga salitang kalakal-insik.
Gayon din ang kastila, na sapagka't namuno ritong malaong panahon ay nakapaghalo rin ngg Páhiná 59mgga salitang tungkol sa pananampalataya, sa karununggan, sa kasangkapan at sa pagkain at ibapa, gaya ngg Dios, Espiritu, Santo, Vírgen, manzanas, sapatos, kabayo, kumpisal, baso, misa, piso, tabako, parè, cura, pamalo, biguela, karwahe, tranvia, mantika, at iba pa.
Sa mgga lupaing malaya ay di natin masabing may hiram sapagka't ang mgga tagarito ay malaya rin, at ito'y malinaw nating natutunayan sa pagkakahawig ngg mgga salita sa mgga salita ngg lahat ngg wikang malaya,[13] gaya ngg mgga wika sa Java, Sasak, Makassar, Bugis, Bouton, Salayer, Tomere, Tomohon, Langowan, Ratahian, Belang, Tamawanko, Kema, Bantek, Menado, Bolang-Itam, Sanguir, Salibabo, Sula, Kaheli, Wayapo, Massaratty, Amblaw, Ternate, Tidore, Kaioa, Batchian, Gani, Sahoc, Galela, Liang, Morella, Batu-merah, Lariki, Saparua, Awaiya, Kamarian, Teluti, Ahtiago, Gah, Wahai, Goram, Matabello, Teor, Ke, Aru, Mysol, Dorey, Teto, Baikeno, Brissi, Sabu, Rotty Allor, Solor, Bajaw, at iba pa.
[13]
Basahin ang kay Alfred Russell Wallace na "The Malay Archipielago" Páhiná 60
Ikawalong Pangkat. Pagbasa't Pagsulat.
Tungkol dito sa pagbasa't pagsulat, ayon sa mgga mananalaysay, ay pawang marunong bumasa't sumulat ang mgga lalaki't babae rito.
Ang hitsura ngg sulat ay sulat-maláyo at di umano'y hanggo sa sulat ngg mgga taga Arabia.
Ang sa tagalog ay may labing apat na konsonante na gaya ngg sa Árabe at ngg wikang pahlabi ngg mgga
Bukod sa mgga salitang hiram sa árabe at sa sanscrito ay may hiram rin sa mgga insik, gaya ngg susi, impo, chaa, pisaw, tinsem, sotanhon, mike, misua, pansit, bulang-lang, bihon, mangkok, suliaw, at ibang mgga salitang kalakal-insik.
Gayon din ang kastila, na sapagka't namuno ritong malaong panahon ay nakapaghalo rin ngg Páhiná 59mgga salitang tungkol sa pananampalataya, sa karununggan, sa kasangkapan at sa pagkain at ibapa, gaya ngg Dios, Espiritu, Santo, Vírgen, manzanas, sapatos, kabayo, kumpisal, baso, misa, piso, tabako, parè, cura, pamalo, biguela, karwahe, tranvia, mantika, at iba pa.
Sa mgga lupaing malaya ay di natin masabing may hiram sapagka't ang mgga tagarito ay malaya rin, at ito'y malinaw nating natutunayan sa pagkakahawig ngg mgga salita sa mgga salita ngg lahat ngg wikang malaya,[13] gaya ngg mgga wika sa Java, Sasak, Makassar, Bugis, Bouton, Salayer, Tomere, Tomohon, Langowan, Ratahian, Belang, Tamawanko, Kema, Bantek, Menado, Bolang-Itam, Sanguir, Salibabo, Sula, Kaheli, Wayapo, Massaratty, Amblaw, Ternate, Tidore, Kaioa, Batchian, Gani, Sahoc, Galela, Liang, Morella, Batu-merah, Lariki, Saparua, Awaiya, Kamarian, Teluti, Ahtiago, Gah, Wahai, Goram, Matabello, Teor, Ke, Aru, Mysol, Dorey, Teto, Baikeno, Brissi, Sabu, Rotty Allor, Solor, Bajaw, at iba pa.
[13]
Basahin ang kay Alfred Russell Wallace na "The Malay Archipielago" Páhiná 60
Ikawalong Pangkat. Pagbasa't Pagsulat.
Tungkol dito sa pagbasa't pagsulat, ayon sa mgga mananalaysay, ay pawang marunong bumasa't sumulat ang mgga lalaki't babae rito.
Ang hitsura ngg sulat ay sulat-maláyo at di umano'y hanggo sa sulat ngg mgga taga Arabia.
Ang sa tagalog ay may labing apat na konsonante na gaya ngg sa Árabe at ngg wikang pahlabi ngg mgga
28 Of 59
Persa noong Edad media; ang sa Pangasinan, Ilokano at Bisaya ay tiglalabing dalawa, at ang sa
Kapangpanggan ay lálabing isa; ngguni't ang paraa't ayos ay magkakaisa, gaya ngg makikita sa
sumusunod:
Sa Tagalog.
Ang mgga bokal ay tatatlo lamang na gaya rin ngg sa árabe dahil sa ang e at i ay iisa at gayon din ang oat u.
a e, i o, u
Páhiná 61Ang mgga konsonante ay labing apat at kasama na ngg bawa't isa ang bokal. Ang bokal namang kasama ay nakikilala ayon sa tudlít na gaya rin ngg sa mgga árabe. Pagca walang tudlit ay a ang tinig, hlb.
Sa Tagalog.
Ang mgga bokal ay tatatlo lamang na gaya rin ngg sa árabe dahil sa ang e at i ay iisa at gayon din ang oat u.
a e, i o, u
Páhiná 61Ang mgga konsonante ay labing apat at kasama na ngg bawa't isa ang bokal. Ang bokal namang kasama ay nakikilala ayon sa tudlít na gaya rin ngg sa mgga árabe. Pagca walang tudlit ay a ang tinig, hlb.
ba
ka
ma
Pagca may tudlít sa itaas ay e ó i ang tiníg, hlb.
Pagca may tudlít sa itaas ay e ó i ang tiníg, hlb.
da
na
de ó di
do ó du
de ó di
do ó du
la
ya ta
ya ta
be ó bi
Pagca may tudlít sa ibaba ay o ó u ang tiníg, hlb,
bo ó bu ko ó ku
Kaya't cung ang isusulat ay bata ay,Páhiná 62
butó, ay
; kung bati ay
Ang ayos ngg lahat ay ganito rin.
Pagca may tudlít sa ibaba ay o ó u ang tiníg, hlb,
bo ó bu ko ó ku
Kaya't cung ang isusulat ay bata ay,Páhiná 62
butó, ay
ke ó ki
; kung bató ay
at iba pa.
; cung
29 Of 59
Ang may tudlit sa itaas ay e ó ú ang tiníg at ang tudlit sa ibaba ay o ó u na gaya rin ngg sa Tagalog.
Sa Bulakan at Tundó. Ang sa Bulacan at Tundó ay may caonting caibahan sa Tagalog at itong
sumusunod:
Mgga bokal:
a e ói Mgga konsonante:
ba ka na ngga
a e ói Mgga konsonante:
ba ka na ngga
oóu
da pa
oóu
da
da pa
oóu
da
Sa Kapangpangan.
Ito naman ang sa Kapangpanggan. Mgga bokal.
a
Páhiná 63Mgga consonante.
Ito naman ang sa Kapangpanggan. Mgga bokal.
a
Páhiná 63Mgga consonante.
e ói
ba ka
sa
Sa Pangasinan.
Sa Pangasinan.
ta
Ang sa mgga taga Pangasinan ay ito naman. Mgga bokal:
a e ói oóu
Mgga konsonante:
30 Of 59
ba
pa sa
Ilokano.
Ang sumusunod naman ang sa Ilocano. Mgga bokal
pa sa
Ilokano.
Ang sumusunod naman ang sa Ilocano. Mgga bokal
ta
oó u
oó u
ka da
a
Páhiná 64Mgga konsonante:
Páhiná 64Mgga konsonante:
e ói
ba ka da
pa
Sa Bisayà.
Ito naman ang sa Bisaya. Mgga bokal.
a
Mgga konsonante.
Sa Bisayà.
Ito naman ang sa Bisaya. Mgga bokal.
a
Mgga konsonante.
sa ta
e ói
oó u
ba ka da
na
Ang ayos ngga ngg lahat ay parapara na ang may tudlít sa itaas ay e ó i ang tinig, at ang may tudlít sa
ibaba ay o ó u.
Ito ang ayos ngg pagsulat ngg mgga tagarito at sa ganito'y nagcacaunawaan at agad nailalakip Páhiná 65ngg
Ang ayos ngga ngg lahat ay parapara na ang may tudlít sa itaas ay e ó i ang tinig, at ang may tudlít sa
ibaba ay o ó u.
Ito ang ayos ngg pagsulat ngg mgga tagarito at sa ganito'y nagcacaunawaan at agad nailalakip Páhiná 65ngg
pa sa
31 Of 59
bumabasa ang letrang kulang at di umano'y nilalakipan din ngg mgga tanda na gaya halimbawa ngg || na
aní Mass ay inaaring m, n, t at ibp.; ano pa't gaya rin ngg wicang pahlabi ó pehlebi ngg mgga persa noon
Edad media.
Ang paraan naman ngg pagsulat ngg tagarito ay minumulan sa itaas na paibaba at pinasisimulan ang hanay sa dacong kaliwa at niwawakasan sa dacong kanan, na kaiba sa mgga insik at mgga hapón na minumulan sa kanan at niwawakasan sa caliwa.[14]
Ang karaniwang sulatán ay kawayan ó mgga dahon ngg halaman na siya ring inugali ngg mgga taga ibang lupain ngg di pa natutuclasan ang paggawa ngg papel at ang panulat na ginagamit ay matulis na bakal ó patpat at di umano'y tinatawag na sipol. Ang mgga susulatín naman ay ang canilang mgga tula at awit na siya nilang gawî ó kung dili ay ginagamit sa pagtatala ngg bilang ngg canilang mgga hayop at mgga kalakal at gayon din sa pagsulat ngg liham.
Páhiná 66Ang paraang ito ngg pagsulat ngg mgga tagarito ay agad napawì ngg masacop na ngg mgga castila, at noong taong 1705, ani Padre Totanes, ay totoó ngg mahirap macasumpong ngg tagaritong nacasusulat ngg gayon; ngguni't ani Dr. Borrows ay gumagamit pa hangang nggayon ang mgga Tagbanua sa Paragua ngg gayong pagsulat.
[14]
Tungkol dito sa ayos ngg pagsulat ngg mgga tagarito ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga mananalaysay. Ani Marche ay pahalang, ani Jambaulo na nakikita mandin ngg kasulatan dito na malaong panahon bago ipinangganak ang Pangginoóng Jesu-Kristo ay gaya rin ngg sabi ni Chirino na paibabang mula sa itaas, at ang sabi naman nina Colin at Esguerra ay patiwali sa nabangit, dahil sa anila'y paitaas na mula sa ibaba at ang pahalang ay inugali na lamang ngg dumating ang mgga taga España.
Páhiná 67
Icasiam na pangcat. Asal at gawi
"Ang mgga tagarito"; ani P. Chirino. "ay hindi gaya ngg mgga insic at hapón na mapagsikotsikot sa canilang pagbati, gayon man ay may sariling bait at asal. Lalong lalo na ang mgga tagalog na sa salita at sa gawa ay mgga magalang at mapagbigay loob. Nagsigaya sa atin (sa kanila na mgga kastila) ngg pagbati na nag-aalis ngg putong na isang toalla ó diadema. Ugali rin na di tumatayo sa harap ngg mgga taong canilang iginagalang, kungdi nauupo sa lupa ngg di lubhang sayad na nag-aalis ngg takip sa ulo at
Ang paraan naman ngg pagsulat ngg tagarito ay minumulan sa itaas na paibaba at pinasisimulan ang hanay sa dacong kaliwa at niwawakasan sa dacong kanan, na kaiba sa mgga insik at mgga hapón na minumulan sa kanan at niwawakasan sa caliwa.[14]
Ang karaniwang sulatán ay kawayan ó mgga dahon ngg halaman na siya ring inugali ngg mgga taga ibang lupain ngg di pa natutuclasan ang paggawa ngg papel at ang panulat na ginagamit ay matulis na bakal ó patpat at di umano'y tinatawag na sipol. Ang mgga susulatín naman ay ang canilang mgga tula at awit na siya nilang gawî ó kung dili ay ginagamit sa pagtatala ngg bilang ngg canilang mgga hayop at mgga kalakal at gayon din sa pagsulat ngg liham.
Páhiná 66Ang paraang ito ngg pagsulat ngg mgga tagarito ay agad napawì ngg masacop na ngg mgga castila, at noong taong 1705, ani Padre Totanes, ay totoó ngg mahirap macasumpong ngg tagaritong nacasusulat ngg gayon; ngguni't ani Dr. Borrows ay gumagamit pa hangang nggayon ang mgga Tagbanua sa Paragua ngg gayong pagsulat.
[14]
Tungkol dito sa ayos ngg pagsulat ngg mgga tagarito ay pinagkaroonan ngg iba't ibang isipan ngg mgga mananalaysay. Ani Marche ay pahalang, ani Jambaulo na nakikita mandin ngg kasulatan dito na malaong panahon bago ipinangganak ang Pangginoóng Jesu-Kristo ay gaya rin ngg sabi ni Chirino na paibabang mula sa itaas, at ang sabi naman nina Colin at Esguerra ay patiwali sa nabangit, dahil sa anila'y paitaas na mula sa ibaba at ang pahalang ay inugali na lamang ngg dumating ang mgga taga España.
Páhiná 67
Icasiam na pangcat. Asal at gawi
"Ang mgga tagarito"; ani P. Chirino. "ay hindi gaya ngg mgga insic at hapón na mapagsikotsikot sa canilang pagbati, gayon man ay may sariling bait at asal. Lalong lalo na ang mgga tagalog na sa salita at sa gawa ay mgga magalang at mapagbigay loob. Nagsigaya sa atin (sa kanila na mgga kastila) ngg pagbati na nag-aalis ngg putong na isang toalla ó diadema. Ugali rin na di tumatayo sa harap ngg mgga taong canilang iginagalang, kungdi nauupo sa lupa ngg di lubhang sayad na nag-aalis ngg takip sa ulo at
32 Of 59
ipinapatong ang putong sa kaliwang balikat saka nakikipag-usap sa nakatataas sa kanila. Ang pag-
galang na inuugali sa pagpasok ó sa pagcacasalubong ay ang magpakayukod at iunat ang isa ó
dalawang kamay sa mukha: iduop sa mgga pisnggi, at saka maupo ó maghintay kayang tanunggin ngg ibig;
inaaring masama ang magsalita, kung hindi tinatanong...."
Sayang at di nasiyasat ni P. Chirino ang dahil ngg mgga ganitong galaw, na marahil ay may catuturan. Sa India ay may isang bayan na cung magbatian ang mgga tao ay tumitigil muna saca, Páhiná 68idinuduop ang camay sa tapat ngg pusò (na tahanan ngg damdamin), itinutuloy sa noo (na tahanan ngg isip) at itinitigil sa bibig (na tahanan ngg salita),—na ang ibig sabihin ay bago co salitain ang aking na sa loob ay akin munang iisipin saca co bubukhin sa bibig: at di malayong ang gayong pag-galang ngg mgga tagarito ay may cahulugan ding gaya naman ngg sa mgga taga Indiang yaon.
Di ngga caila na sa asal nakikintal ang pagcatao ngg tanang kinapal,—at ang bayang pilipino,—cung bagá ma't di siyang pinacasacdal ay di naman siyang pinacahamac. Marahil ay walang gasinong carununggan datapua't paraparang may sacdal na damdamin,—mapagpatuloy sa walang matuluyan, mapagbiyaya sa mahirap, at ito'y namamalas natin mula sa cayamanyamanan hangang sa carukharukhaan. Sa caibigan ay idinadamay ang buhay at sa isang pakitang loob ay iginaganti ang yaman.
Sa mgga gawain ay gayon din, at ani Morga'y: "ang mgga tagarito ay may mabubuting licás sa anomang hipuin, malilicsi't matatalino, bagá man maiinitin."
At sa paghahanap buhay ay di rin maliligtaan nino man ang cay Morgang salaysay na anya'y: "Ang gawa't hanap buhay ngg mgga tagarito (na babae) ay manahi ngg sarisari; gumawa ngg saya, humabi ngg sinulid, at mag-ayos ngg bahay ngg canicanyang asawa't magulang, magbayó ngg palay Páhiná 69na bibigasin, at maghanda ngg bala na, mag-alaga ngg manoc at baboy at manggasiwa ngg bala na sa bahay, samantalang ang mgga lalaki naman, ay siyang sa pagbubukid, sa palaisdaan, sa pagdadagat at pangganggaso." Ano pa't dito sa licás ngg canilang pamumuhay ay malinaw na natatanghal ang matuid na gampaning isinatao ngg Maycapal, na ang magaang gawa ay sa babae sapagca't mahina at ang mabigat ay sa lalaki sapagca't malacas.
Sa acalá co, sa hangang dito ay sapat ngg makilala ang asal ngg tagarito sa canilang kilos at galaw, ngguni't hindi lamang ito. Sa wica man ay namamalas rin ang asal, palibhasa't siyang calulua ngg bayan: at sa wicang tagalog hangang nggayo'y nababacas pa sa mgga batian ang tawag na Ale, mang ó mama (amain) Ginoó at iba pa na nagpapakilala ngg pagcamagalang; at gayon din ang tawag na ka gaya ngg ka Maneng ka Biang at iba pa na nagpapakilala ngg pagcacapatiran.
Sa catagang sabi ngga ay di asal gubat na gaya ngg sabi ngg ibang mananalaysay, cungdi isang ugaling mahal na tangkilikin ngg alin mang lupaing may inimpoc na bait.
Sayang at di nasiyasat ni P. Chirino ang dahil ngg mgga ganitong galaw, na marahil ay may catuturan. Sa India ay may isang bayan na cung magbatian ang mgga tao ay tumitigil muna saca, Páhiná 68idinuduop ang camay sa tapat ngg pusò (na tahanan ngg damdamin), itinutuloy sa noo (na tahanan ngg isip) at itinitigil sa bibig (na tahanan ngg salita),—na ang ibig sabihin ay bago co salitain ang aking na sa loob ay akin munang iisipin saca co bubukhin sa bibig: at di malayong ang gayong pag-galang ngg mgga tagarito ay may cahulugan ding gaya naman ngg sa mgga taga Indiang yaon.
Di ngga caila na sa asal nakikintal ang pagcatao ngg tanang kinapal,—at ang bayang pilipino,—cung bagá ma't di siyang pinacasacdal ay di naman siyang pinacahamac. Marahil ay walang gasinong carununggan datapua't paraparang may sacdal na damdamin,—mapagpatuloy sa walang matuluyan, mapagbiyaya sa mahirap, at ito'y namamalas natin mula sa cayamanyamanan hangang sa carukharukhaan. Sa caibigan ay idinadamay ang buhay at sa isang pakitang loob ay iginaganti ang yaman.
Sa mgga gawain ay gayon din, at ani Morga'y: "ang mgga tagarito ay may mabubuting licás sa anomang hipuin, malilicsi't matatalino, bagá man maiinitin."
At sa paghahanap buhay ay di rin maliligtaan nino man ang cay Morgang salaysay na anya'y: "Ang gawa't hanap buhay ngg mgga tagarito (na babae) ay manahi ngg sarisari; gumawa ngg saya, humabi ngg sinulid, at mag-ayos ngg bahay ngg canicanyang asawa't magulang, magbayó ngg palay Páhiná 69na bibigasin, at maghanda ngg bala na, mag-alaga ngg manoc at baboy at manggasiwa ngg bala na sa bahay, samantalang ang mgga lalaki naman, ay siyang sa pagbubukid, sa palaisdaan, sa pagdadagat at pangganggaso." Ano pa't dito sa licás ngg canilang pamumuhay ay malinaw na natatanghal ang matuid na gampaning isinatao ngg Maycapal, na ang magaang gawa ay sa babae sapagca't mahina at ang mabigat ay sa lalaki sapagca't malacas.
Sa acalá co, sa hangang dito ay sapat ngg makilala ang asal ngg tagarito sa canilang kilos at galaw, ngguni't hindi lamang ito. Sa wica man ay namamalas rin ang asal, palibhasa't siyang calulua ngg bayan: at sa wicang tagalog hangang nggayo'y nababacas pa sa mgga batian ang tawag na Ale, mang ó mama (amain) Ginoó at iba pa na nagpapakilala ngg pagcamagalang; at gayon din ang tawag na ka gaya ngg ka Maneng ka Biang at iba pa na nagpapakilala ngg pagcacapatiran.
Sa catagang sabi ngga ay di asal gubat na gaya ngg sabi ngg ibang mananalaysay, cungdi isang ugaling mahal na tangkilikin ngg alin mang lupaing may inimpoc na bait.
33 Of 59
Páhiná 70
Icasampung Pangcat
Pagkakalakalan.
Ang pagkakalakalan dito na noon pang una'y laganap na bago natuklasan ito ngg mgga taga Europa ay isa sa mgga pinakamahalagang bahagi ngg kasaysayan ngg Pilipinas.
Kapagkaraka ngga, di umano, ay may mgga sadya ngg pamiliha't tiyangihan ang mgga bayan-bayan at balabalanggay, lalong lalo na rito sa Kalusonan at Kabisayaan, ang mgga karaniwang kalakal ay bigás, palay, isda, kayo, almas, mgga bungga ngg kahoy, hiyas at iba't iba pang mgga kakainin kasangkapan at mgga kagamitan sa lupaing ito.
Ngguni't bukod sa mgga pagkakalakalang ito ngg mgga tagarito ay may pakikipagkalakalan rin sa mgga kalapit lupain, lalong lalo na sa mgga taga Malaya na nagsisidayo rito: kaya't ngg dumating rito sina Legaspi ay may isang sasakyan ngg mgga morong malayo na totoo nilang nakalaban sa pulo ngg Bohol, at anáng mgga nabihag (na mgga morong malayo) ay pangganggalakal ang kanilang ipinarito. At sa Cebu man ay may nakatagpo rin ang mgga kastila na sasakyang mula sa Siam na doo'y nakikipagkalakalan.
Páhiná 71Sa China at Hapón ay di mapag-aalinlanggan na ang mgga tagarito ay may pakikipagkalakalan kapagkaraka dahil sa mgga kasangkapang insik na dito'y nanggasumpunggan noong una, saka maraming katunayan na sa atin ay nagpapatotoo, gaya ngg sulat ni Legaspi kay Felipe II sa España, na anya'y: "Sa dako pa roon niring aming kinatitigilan ay may malalaking pulò na pinanggangganlang Luzón, at Vindoro; na pinaparoonan taon-taon ngg mgga insic at mgga hapón, upáng manggalakal. Ang kanilang dala'y seda, lana, porselana, pabanggo, tansò, lata, mgga kàyong babarahin na may culay at iba pa. Sa pagbalic ay nagsisipag-uwi sila ngg gintô at pagkit. Ang mgga tao sa dalawang pulong ito ay mgga moro at pagcabili ngg mgga calacal ngg mgga insic at mgga hapón ay kinacalacal naman sa iba't ibang pulò.
"Gayon din ang isang aklat ngg mgga insic tungcol sa pagcacalacalan na sinulat ni Chau-lu-cua ó Chan Ju-cua na sa pagbangit ngg tungcol sa mgga lupaing ito ay sinaysay na:
"Pagca ang mgga sasacyan ngg mangganggalacal (na insic) ay dumarating sa doonggang ito (dito sa Pilipinas) ay dumodoong sa isang dacong lual ... na inaaring tiangihan, at doon nangganggalacal ngg mgga calacal ngg lupain. Pagcadoong ngg sasacyan ay inaalayan ngg capitan ang mgga mandarin ngg mgga puting payong. Ito naman ay ginaganti ngg mgga mangganggalacal upang Páhiná 72sila'y pagpakitaan ngg mabuting-loob ngg ginoong ito. Ang mgga calacal ngg lupaing ay pagkit na dilaw, sinulid, perlas, susô, (ó sigay marahil), mgga bungga ngg cahoy at cáyong yuta (na marahil ay sinamay ó huse ó pinya), ang calacal ngg mgga insic ay porcelana, ginto, tinga mgga basong sarisaring culay, cawaling bacal at mgga carayom."
Ang paraan naman di umano, ngg pangganggalacal ngg mgga insic dito, anáng ibang mgga mananalaysay ay tinatambol ang canilang gongs pagdating upáng malaman ngg mgga tagarito na may sasacyan ngg calacal
Ang pagkakalakalan dito na noon pang una'y laganap na bago natuklasan ito ngg mgga taga Europa ay isa sa mgga pinakamahalagang bahagi ngg kasaysayan ngg Pilipinas.
Kapagkaraka ngga, di umano, ay may mgga sadya ngg pamiliha't tiyangihan ang mgga bayan-bayan at balabalanggay, lalong lalo na rito sa Kalusonan at Kabisayaan, ang mgga karaniwang kalakal ay bigás, palay, isda, kayo, almas, mgga bungga ngg kahoy, hiyas at iba't iba pang mgga kakainin kasangkapan at mgga kagamitan sa lupaing ito.
Ngguni't bukod sa mgga pagkakalakalang ito ngg mgga tagarito ay may pakikipagkalakalan rin sa mgga kalapit lupain, lalong lalo na sa mgga taga Malaya na nagsisidayo rito: kaya't ngg dumating rito sina Legaspi ay may isang sasakyan ngg mgga morong malayo na totoo nilang nakalaban sa pulo ngg Bohol, at anáng mgga nabihag (na mgga morong malayo) ay pangganggalakal ang kanilang ipinarito. At sa Cebu man ay may nakatagpo rin ang mgga kastila na sasakyang mula sa Siam na doo'y nakikipagkalakalan.
Páhiná 71Sa China at Hapón ay di mapag-aalinlanggan na ang mgga tagarito ay may pakikipagkalakalan kapagkaraka dahil sa mgga kasangkapang insik na dito'y nanggasumpunggan noong una, saka maraming katunayan na sa atin ay nagpapatotoo, gaya ngg sulat ni Legaspi kay Felipe II sa España, na anya'y: "Sa dako pa roon niring aming kinatitigilan ay may malalaking pulò na pinanggangganlang Luzón, at Vindoro; na pinaparoonan taon-taon ngg mgga insic at mgga hapón, upáng manggalakal. Ang kanilang dala'y seda, lana, porselana, pabanggo, tansò, lata, mgga kàyong babarahin na may culay at iba pa. Sa pagbalic ay nagsisipag-uwi sila ngg gintô at pagkit. Ang mgga tao sa dalawang pulong ito ay mgga moro at pagcabili ngg mgga calacal ngg mgga insic at mgga hapón ay kinacalacal naman sa iba't ibang pulò.
"Gayon din ang isang aklat ngg mgga insic tungcol sa pagcacalacalan na sinulat ni Chau-lu-cua ó Chan Ju-cua na sa pagbangit ngg tungcol sa mgga lupaing ito ay sinaysay na:
"Pagca ang mgga sasacyan ngg mangganggalacal (na insic) ay dumarating sa doonggang ito (dito sa Pilipinas) ay dumodoong sa isang dacong lual ... na inaaring tiangihan, at doon nangganggalacal ngg mgga calacal ngg lupain. Pagcadoong ngg sasacyan ay inaalayan ngg capitan ang mgga mandarin ngg mgga puting payong. Ito naman ay ginaganti ngg mgga mangganggalacal upang Páhiná 72sila'y pagpakitaan ngg mabuting-loob ngg ginoong ito. Ang mgga calacal ngg lupaing ay pagkit na dilaw, sinulid, perlas, susô, (ó sigay marahil), mgga bungga ngg cahoy at cáyong yuta (na marahil ay sinamay ó huse ó pinya), ang calacal ngg mgga insic ay porcelana, ginto, tinga mgga basong sarisaring culay, cawaling bacal at mgga carayom."
Ang paraan naman di umano, ngg pangganggalacal ngg mgga insic dito, anáng ibang mgga mananalaysay ay tinatambol ang canilang gongs pagdating upáng malaman ngg mgga tagarito na may sasacyan ngg calacal
34 Of 59
na dumating at agad naman sumasalubong ang mgga tagarito na sumasacay sa canilang mgga munting
bangca.
Bucod sa nanggabangit na lupaing ay nanggalacal rin dito marahil ang mgga taga iba't ibang lupain sa Asia, sapagca't noong siglong ica labing pito, ani P. Delgado, ay nakikipagcalacalan rito ang mgga taga Malabar, taga Koromandel, taga Bengala, taga Kambodhe, at marami pa.
Balican co uli ang mgga calacal ay di dapat ligtaan ang calacal na alipin na di umano'y dito napagkikilala ang yaman ngg mgga tagarito na gaya rin marahil noong panahon nina Abrabam, na ang may pinacamaraming alipin ay siyang pinacamayaman. Ang pinacamalaking pamilihan sa calacal na ito ayon sa mgga casaysayan ay sa Butuan, (Mindanaw,) na doon nagdadalá ang mgga Páhiná 73tagá Borneo, at taga iba't ibang lupaing calapit upang magbilí, hangang sa nagcamurang totoo, na noong 1573 ay ipinagbili rito sa Maynila, ngg anim na piso't cahati lamang ang isá. At maraming sasacyan dito sa Luzón, anáng isang mananalaysay, ay dumadayo sa Butuan, upáng mamili, sapagca't bucod ngga sa mgga bihag ngg mgga moro roon na ipinagbibili ay nagbibili rin, di umano, pati mgga insic at hapón ngg mgga galing namán sa canicanilang lupain.
Gayon din ang calacal na sigay na isa sa mgga calacal na dinadayo rito ngg mgga taga Siam, taga Kambodhe at mgga taga iba pang lupain dahil sa siyang pinacasalapi sa canicanilang lupain.
Bagay naman sa mgga mahalagang bató rito na ang iba'y kinacalacal ngg mgga tagarito ay di co na bangitin dahil sa nangganggailanggan ngg totoong mahabang salaysay sa cayamanan ngg lupaing ito sa mgga mahalagang bató.
Tungcol sa pagbabayaran ay hindi gumagamit ngg salapi, cung di gintong durog ang itinitimbang na totoong macapal sa lupaing ito anang mgga mananalaysay. Ang panggalan ngg mgga panimbang, ani Dr. Pardo de Tavera, ay panggalang insic gaya ngg tael ó tae na nababahagi ngg dalawang tinga at isang tinga ay may isang sapaha at isang sapaha ay pitong sema at ang caliitliitan, di umano, ay ang sangasahe; ngguni't sa pagtimbang ngg mgga calacal ay gumagamit ngg pikul. Páhiná 74At sa pagsucat ay dangcal, sico at dipa ang inuugali. Sinasapantaha rin ni Dr P. de Tavera na dito'y nagcaroon ngg mgga salaping galing sa India, dahil sa tawag na salapi na panggalan ngg salapi sa India.
Páhiná 75
Ikalabing isang Pangcat. Sasakyang-tubig.
Ang mgga tagarito ay gaya rin ngg hapón at ibp. na nagkaroon ngg kanilang mgga sasakyan-tubig na ayon 35 Of 59
Bucod sa nanggabangit na lupaing ay nanggalacal rin dito marahil ang mgga taga iba't ibang lupain sa Asia, sapagca't noong siglong ica labing pito, ani P. Delgado, ay nakikipagcalacalan rito ang mgga taga Malabar, taga Koromandel, taga Bengala, taga Kambodhe, at marami pa.
Balican co uli ang mgga calacal ay di dapat ligtaan ang calacal na alipin na di umano'y dito napagkikilala ang yaman ngg mgga tagarito na gaya rin marahil noong panahon nina Abrabam, na ang may pinacamaraming alipin ay siyang pinacamayaman. Ang pinacamalaking pamilihan sa calacal na ito ayon sa mgga casaysayan ay sa Butuan, (Mindanaw,) na doon nagdadalá ang mgga Páhiná 73tagá Borneo, at taga iba't ibang lupaing calapit upang magbilí, hangang sa nagcamurang totoo, na noong 1573 ay ipinagbili rito sa Maynila, ngg anim na piso't cahati lamang ang isá. At maraming sasacyan dito sa Luzón, anáng isang mananalaysay, ay dumadayo sa Butuan, upáng mamili, sapagca't bucod ngga sa mgga bihag ngg mgga moro roon na ipinagbibili ay nagbibili rin, di umano, pati mgga insic at hapón ngg mgga galing namán sa canicanilang lupain.
Gayon din ang calacal na sigay na isa sa mgga calacal na dinadayo rito ngg mgga taga Siam, taga Kambodhe at mgga taga iba pang lupain dahil sa siyang pinacasalapi sa canicanilang lupain.
Bagay naman sa mgga mahalagang bató rito na ang iba'y kinacalacal ngg mgga tagarito ay di co na bangitin dahil sa nangganggailanggan ngg totoong mahabang salaysay sa cayamanan ngg lupaing ito sa mgga mahalagang bató.
Tungcol sa pagbabayaran ay hindi gumagamit ngg salapi, cung di gintong durog ang itinitimbang na totoong macapal sa lupaing ito anang mgga mananalaysay. Ang panggalan ngg mgga panimbang, ani Dr. Pardo de Tavera, ay panggalang insic gaya ngg tael ó tae na nababahagi ngg dalawang tinga at isang tinga ay may isang sapaha at isang sapaha ay pitong sema at ang caliitliitan, di umano, ay ang sangasahe; ngguni't sa pagtimbang ngg mgga calacal ay gumagamit ngg pikul. Páhiná 74At sa pagsucat ay dangcal, sico at dipa ang inuugali. Sinasapantaha rin ni Dr P. de Tavera na dito'y nagcaroon ngg mgga salaping galing sa India, dahil sa tawag na salapi na panggalan ngg salapi sa India.
Páhiná 75
Ikalabing isang Pangcat. Sasakyang-tubig.
Ang mgga tagarito ay gaya rin ngg hapón at ibp. na nagkaroon ngg kanilang mgga sasakyan-tubig na ayon 35 Of 59
sa kanilang katha. Kung paano at saan nila pinag-aralang gawin ay di natin batid, bagá man sa akala
ko'y sa kamalayahan Ang mgga sasakyang ito ay siya nilang ginamit sa pamamalakaya ngg isda sa
pagtawid-tawid at pagkakalakalan at gayon din sa pakikidigma.
Tungkol sa mgga sasakyang ito, ani Morga, ay sarisaring hitsura. Ang iba'y mgga bankáng lulanán ngg kanilang mgga kalakal na mgga isinasadsad cung gabi sa mgga pasigan at baybayin, at ang iba sa mgga ito ay malakílalakí na iisahing layag at taganás na tablang pinapagduopduop. Ang mgga ito ang canilang ginagamit sa mgga ilog at bangbang na nanggaloloob sa lupain. Nagsisigamit din ngg mgga balanggay na malalaking sasacyan at matutuling patacbuhin magíng sa unahan at magíng sa hulihan at nacapaglululan ngg maraming mangagaod sa magcabicabilang panig at napatutulin ngg tulong ngg saguan, pangaod at tikin habang tinitimbanggan Páhiná 76ngg iba sa magcabilang panig na tuloy tinutugmaan nilang lahat ngg mgga awit[15] na siya nilang pinagcacaunawaan cung patatacbuhin ngg matulin ó ngg marahan. Sa ibabaw nito ay may isang lapag na nacatatakip sa mgga mangagaod. Ang lapag na ito ay matibay na nalalacaran ngg mgga taong pangdigma at nilululanan ngg ayon sa caya ngg sasacyan. Sa lapag na ito naglalagay ngg layag na pinapagtitibay sa dalawang cahoy ó cung may calac-han ang sasacyan ay pinapagtatatlo ang cahoy ó cawayan at ang namamahala naman sa tunggo ngg takbo ngg sasakyan ay sa hulihan lumalagay. Bukod dito'y may hinubugang balangkas na may atip na pawid at siyang ginagamit na pinakakarang kung umuulan ó sumisikat ang araw: anó pa,t, pawang nasisilong ang tanáng lulan. Ang magkabilang panig ngg sasakyan ay may katig na malalaking kawayan na duopduop na baga ma,t, sumasayad sa tubig ay dí nakababagal sa takbo at ito'y siyang tumitimbang na mabuti sa sasakyan at nakahahadlang tuloy sa pagkataob kung sakaling napúpunô ngg tubig. Ngunit may lalo páng malalaki na nakapaglululan ngg isang daang mangagod sa bawa't Páhiná 77panig at sa ibabaw ay tatlong pung sundalong pandigma.[16]
Sa mgga tagarito naman, dí umano, ay maraming marunong tumabas at gumawa ngg mgga sasakyang- tubig, na lalong lalo na sa Katanduanes na aní Morga ay magagaling na mangagawa ang mgga tagaroon na nanggakagágawa ngg malalaki,t matutulin na ipinagbibili nila sa mgga kalapit pulo. At saká dí umano'y nanggakagágawa rin ngg mgga huegong sasampuin at lalabing dalawahin na pinapagsususonsuson at pawang buong puno na pinag-ukáan lamang saka pinapahiran ngg alkitran.
[15]
Ani Colin ay mgga awit na kanilang isinasaulo at itinutugma na kanilang paggaod sa mgga sasakyan, at binabangit sa kanilang mgga pistaha't sayawan at sa lahat ngg gawaing pinagtutulunggan. Ang binabangit, di umano, sa mgga pag-awit ay ang mgga kagilagilalás na pamumuhay ngg kanilang mgga Dios.
[16]
Ang mgga tagarito, ani Rizal, na di lubhang alanggan sa mgga taga Marianas tungkol sa pagdadagat ay dí lamang dí nasulong, kungdí naurong pa sa katalinuang ito, at kung baga man anya't nggayo'y nakagágawà rito, ngg mgga sasakyang-tubig ay halos pawang kaanyo na ngg sa mgga taga Europa. At yaong mgga sasakyang nakapaglululan ngg isang daang mangagaod at tatlong pung sundalong pandigma ay
Tungkol sa mgga sasakyang ito, ani Morga, ay sarisaring hitsura. Ang iba'y mgga bankáng lulanán ngg kanilang mgga kalakal na mgga isinasadsad cung gabi sa mgga pasigan at baybayin, at ang iba sa mgga ito ay malakílalakí na iisahing layag at taganás na tablang pinapagduopduop. Ang mgga ito ang canilang ginagamit sa mgga ilog at bangbang na nanggaloloob sa lupain. Nagsisigamit din ngg mgga balanggay na malalaking sasacyan at matutuling patacbuhin magíng sa unahan at magíng sa hulihan at nacapaglululan ngg maraming mangagaod sa magcabicabilang panig at napatutulin ngg tulong ngg saguan, pangaod at tikin habang tinitimbanggan Páhiná 76ngg iba sa magcabilang panig na tuloy tinutugmaan nilang lahat ngg mgga awit[15] na siya nilang pinagcacaunawaan cung patatacbuhin ngg matulin ó ngg marahan. Sa ibabaw nito ay may isang lapag na nacatatakip sa mgga mangagaod. Ang lapag na ito ay matibay na nalalacaran ngg mgga taong pangdigma at nilululanan ngg ayon sa caya ngg sasacyan. Sa lapag na ito naglalagay ngg layag na pinapagtitibay sa dalawang cahoy ó cung may calac-han ang sasacyan ay pinapagtatatlo ang cahoy ó cawayan at ang namamahala naman sa tunggo ngg takbo ngg sasakyan ay sa hulihan lumalagay. Bukod dito'y may hinubugang balangkas na may atip na pawid at siyang ginagamit na pinakakarang kung umuulan ó sumisikat ang araw: anó pa,t, pawang nasisilong ang tanáng lulan. Ang magkabilang panig ngg sasakyan ay may katig na malalaking kawayan na duopduop na baga ma,t, sumasayad sa tubig ay dí nakababagal sa takbo at ito'y siyang tumitimbang na mabuti sa sasakyan at nakahahadlang tuloy sa pagkataob kung sakaling napúpunô ngg tubig. Ngunit may lalo páng malalaki na nakapaglululan ngg isang daang mangagod sa bawa't Páhiná 77panig at sa ibabaw ay tatlong pung sundalong pandigma.[16]
Sa mgga tagarito naman, dí umano, ay maraming marunong tumabas at gumawa ngg mgga sasakyang- tubig, na lalong lalo na sa Katanduanes na aní Morga ay magagaling na mangagawa ang mgga tagaroon na nanggakagágawa ngg malalaki,t matutulin na ipinagbibili nila sa mgga kalapit pulo. At saká dí umano'y nanggakagágawa rin ngg mgga huegong sasampuin at lalabing dalawahin na pinapagsususonsuson at pawang buong puno na pinag-ukáan lamang saka pinapahiran ngg alkitran.
[15]
Ani Colin ay mgga awit na kanilang isinasaulo at itinutugma na kanilang paggaod sa mgga sasakyan, at binabangit sa kanilang mgga pistaha't sayawan at sa lahat ngg gawaing pinagtutulunggan. Ang binabangit, di umano, sa mgga pag-awit ay ang mgga kagilagilalás na pamumuhay ngg kanilang mgga Dios.
[16]
Ang mgga tagarito, ani Rizal, na di lubhang alanggan sa mgga taga Marianas tungkol sa pagdadagat ay dí lamang dí nasulong, kungdí naurong pa sa katalinuang ito, at kung baga man anya't nggayo'y nakagágawà rito, ngg mgga sasakyang-tubig ay halos pawang kaanyo na ngg sa mgga taga Europa. At yaong mgga sasakyang nakapaglululan ngg isang daang mangagaod at tatlong pung sundalong pandigma ay
36 Of 59
naparam na; at ang mgga lupaing ito na noong unang dako ay nakagágawa ngg mgga sasakyang halos 2000
tonelada ay nangganggailanggan na nggayong sa mgga kalapit lupain magpagawa na gaya sa Hong-Kong
upáng doon ibigay ang salaping kinukuha rito sa mgga mahirap.
Páhiná 78
Ikalabing dalawang pangkat. Almás
Ang mgga almás na ginagamit ngg mgga tagarito, anáng mgga unang nakakita ay pana't bosóg, sibat, sungdang, sandata ó kris, talibong, kampilan, baluti na sunggay ngg kalabaw na di umano'y sa Siam nangagaling at iba't iba pa na hangang nggayo'y ginagamit ngg mgga moro at ngg mgga taong gubat. Nagsisigamit din ngg sarisaring kalasag at ngg mgga damit na cuero at iba pa na sa labanan ay makasasangalang sa kanilang katawan.
Bukod dito'y nagsigamit ngg almás na nakapagpapahilagpos ngg maraming sibat, ngg mgga lantaka ó mgga munting kanyón: kaya ngg dumating rito di umano, ang mgga kastila ay nanggakasumpong dito sa Maynila, Kainta, Taytay at Lubang ngg mgga kuta na may mgga lantaka ó munting kanyon.
At dito sa Maynila, anáng ibang mgga mananalaysay ay nagkaroon ngg pagawaan ngg kanyón at ngg pabubuan ngg pulburá, na di umano'y wari nasa pangganggasiwa ngg isang portugés at ngg isang tagarito na nagngganggalang Panday Pira.
Páhiná 79Sa Kabisayaan ay wari gumamit din ngg mgga almás na ito, dahil sa isang sulat ni Legaspi sa hari tungkol sa mgga morong natuklasan sa Panay, na anya'y: "Itong mgga huli ay may mgga artillería (ó pagawaan at pabubuan ngg kanyón, baril at pulburá) na sila rin ang bumububô at gumágawa pati ngg mgga pulburá at ngg iba't ibang almás" saka niya sinundang "Ipinadadala ko po sa iyo iring dalawang almás na tanso na yari ngg mgga moro sa lupaing ito upáng paniwalaan po ngg iyong kamahalan ang katalinuan nila sa paggawa at pagbububô ngg mgga canyón."
Ani J.P. Sanger at ngg mgga kilalang mananalaysay nggayon ay sa mgga insic at mgga moro marahil nanggatuto nito.
Páhiná 80
Páhiná 78
Ikalabing dalawang pangkat. Almás
Ang mgga almás na ginagamit ngg mgga tagarito, anáng mgga unang nakakita ay pana't bosóg, sibat, sungdang, sandata ó kris, talibong, kampilan, baluti na sunggay ngg kalabaw na di umano'y sa Siam nangagaling at iba't iba pa na hangang nggayo'y ginagamit ngg mgga moro at ngg mgga taong gubat. Nagsisigamit din ngg sarisaring kalasag at ngg mgga damit na cuero at iba pa na sa labanan ay makasasangalang sa kanilang katawan.
Bukod dito'y nagsigamit ngg almás na nakapagpapahilagpos ngg maraming sibat, ngg mgga lantaka ó mgga munting kanyón: kaya ngg dumating rito di umano, ang mgga kastila ay nanggakasumpong dito sa Maynila, Kainta, Taytay at Lubang ngg mgga kuta na may mgga lantaka ó munting kanyon.
At dito sa Maynila, anáng ibang mgga mananalaysay ay nagkaroon ngg pagawaan ngg kanyón at ngg pabubuan ngg pulburá, na di umano'y wari nasa pangganggasiwa ngg isang portugés at ngg isang tagarito na nagngganggalang Panday Pira.
Páhiná 79Sa Kabisayaan ay wari gumamit din ngg mgga almás na ito, dahil sa isang sulat ni Legaspi sa hari tungkol sa mgga morong natuklasan sa Panay, na anya'y: "Itong mgga huli ay may mgga artillería (ó pagawaan at pabubuan ngg kanyón, baril at pulburá) na sila rin ang bumububô at gumágawa pati ngg mgga pulburá at ngg iba't ibang almás" saka niya sinundang "Ipinadadala ko po sa iyo iring dalawang almás na tanso na yari ngg mgga moro sa lupaing ito upáng paniwalaan po ngg iyong kamahalan ang katalinuan nila sa paggawa at pagbububô ngg mgga canyón."
Ani J.P. Sanger at ngg mgga kilalang mananalaysay nggayon ay sa mgga insic at mgga moro marahil nanggatuto nito.
Páhiná 80
37 Of 59
Ikalabingtatlong Pangkat.
Dating ugali tungcol sa Pag-aasawa.
Lahat ngg lupain ay may canicanyang caugalian sa pag-aasawa, at ang Pilipinas, palibhasa'y isang lupain, ay may sarili ring caugalian tungcol sa bagay na ito.
Sang-ayon sa ugaling ito cung nag-aasawa ang sinoman ay pinagsisicapan na ang maging asawa ay caangcan at cabalanggay, maliban sa lubhang malapit na camag-anac na ibinabawal.
Ang sino man ay hindi nacapag aasawa ngg hihigit sa isa, at cung sacaling may ibang kinacasama, ay pinanggangganlang sandil; datapwa't, sa Bisaya, palibhasa'y malapit sa Mindanaw, ay inuugali ngg iba ang asal ngg camorohan na nag-aasawa ngg dalawa ó tatlo, bucod pa sa mgga kinacasama.
Sa pag-aasawa naman ay kinauugalian na ang maginoo ay sa kapwa maginoo, ang timawa ay sa kapwa timawa at ang alipin ay sa kapwa alipin; ngguni't naghahalo-halo rin kung minsan, ano pa't mabuti (ani Rizal) kay sa dating ugali sa Roma at sa ibang lupain sa Kanluran ó Europa na ang may mababang uri ay hindi na Páhiná 81naaaring makapag-asawa ó makalakip sa may mahal na uri.
Bago ipagdiwan ang pag-aasawa ay pinagkakayarian muna ang ipagkakaloob na bigay-kaya (dote) na sa Bisaya ay bugey.
Ang nagbibigay ngg bigay-kaya[17] ó bugey ay ang lalaki,[18] na hindi gaya sa Europa na babae ang nanunungkol nito[19].
Páhiná 82Pagkatapos na pagkayarian ang bigay-kaya ó bugey ay ipinagdidiwan ang pag-aasawa. Ang pagdidiwan namang ito ay naaayon sa kalagayan ngg magaasawa.
Ang maginoo kung ibig mag-asawa sa kauri ay nagpapasugo ngg mgga maharlika ó timawa upang siyang lumakad ngg pag-aasawa niya. Bago yumaon ang mgga ito ay nagdadala ngg isang sibat, sibat ngg maginoong mag-aasawa, at pagdating sa bahay ngg magulang ngg kakaisahing-dibdib, ay isinasaksak ang sibat sa hagdanan na nilalakipan ngg pagdalanggin sa kanilang mgga diyos at mgga kanunuan upang sila'y kalinggai't pagpalain sa kanilang pakay. Pagkatapos ngg pagkakasunduan ay ginaganap ang pagkakaloob ngg bigay-kaya na ang karaniwang halaga ay isang daang putol na ginto na maaaring palitan ngg mgga alipin ó mgga hiyas. Kung magkagayo'y sumasama ang babae sa pagparoon sa bahay ngg kanyang bibiyanin na pasan ngg isang lalaki at pagdating sa hagdanan ngg bahay ngg magiging asawa, ay nagpapakunwari munang ayaw pumanhik, at sa ganito'y sinasalubong ngg biyanan at pinangganggakuan na pagkakalooban ngg isang alipin; kung makapanhik na, ay nagpapakunwa uli ngg hindi pagtuloy agad, hangang sa di muna panggakuan ngg panibago, at gayon din sa pagpapakain at pagpapainom. Pagkatapos ngg mgga pagpapakunwang ito at pag nagkatabi na ang Páhiná 83lalaki at ang babae, ay tumatayo ang isang matanda at sumisigaw na tumahimik ang lahat, saka sinasabing: Si Gat Maitan ay nakikipag- isang-dibdib kay Dayang Matî; ngg uni't kung kanyang pababayaan at hindi niya kakalingg ain, ay iiwan siya at di sasauli sa kanya ang "bigay-kaya", at si Dayang Matî ay mag-aasawa sa iba. Datapwa't
Dating ugali tungcol sa Pag-aasawa.
Lahat ngg lupain ay may canicanyang caugalian sa pag-aasawa, at ang Pilipinas, palibhasa'y isang lupain, ay may sarili ring caugalian tungcol sa bagay na ito.
Sang-ayon sa ugaling ito cung nag-aasawa ang sinoman ay pinagsisicapan na ang maging asawa ay caangcan at cabalanggay, maliban sa lubhang malapit na camag-anac na ibinabawal.
Ang sino man ay hindi nacapag aasawa ngg hihigit sa isa, at cung sacaling may ibang kinacasama, ay pinanggangganlang sandil; datapwa't, sa Bisaya, palibhasa'y malapit sa Mindanaw, ay inuugali ngg iba ang asal ngg camorohan na nag-aasawa ngg dalawa ó tatlo, bucod pa sa mgga kinacasama.
Sa pag-aasawa naman ay kinauugalian na ang maginoo ay sa kapwa maginoo, ang timawa ay sa kapwa timawa at ang alipin ay sa kapwa alipin; ngguni't naghahalo-halo rin kung minsan, ano pa't mabuti (ani Rizal) kay sa dating ugali sa Roma at sa ibang lupain sa Kanluran ó Europa na ang may mababang uri ay hindi na Páhiná 81naaaring makapag-asawa ó makalakip sa may mahal na uri.
Bago ipagdiwan ang pag-aasawa ay pinagkakayarian muna ang ipagkakaloob na bigay-kaya (dote) na sa Bisaya ay bugey.
Ang nagbibigay ngg bigay-kaya[17] ó bugey ay ang lalaki,[18] na hindi gaya sa Europa na babae ang nanunungkol nito[19].
Páhiná 82Pagkatapos na pagkayarian ang bigay-kaya ó bugey ay ipinagdidiwan ang pag-aasawa. Ang pagdidiwan namang ito ay naaayon sa kalagayan ngg magaasawa.
Ang maginoo kung ibig mag-asawa sa kauri ay nagpapasugo ngg mgga maharlika ó timawa upang siyang lumakad ngg pag-aasawa niya. Bago yumaon ang mgga ito ay nagdadala ngg isang sibat, sibat ngg maginoong mag-aasawa, at pagdating sa bahay ngg magulang ngg kakaisahing-dibdib, ay isinasaksak ang sibat sa hagdanan na nilalakipan ngg pagdalanggin sa kanilang mgga diyos at mgga kanunuan upang sila'y kalinggai't pagpalain sa kanilang pakay. Pagkatapos ngg pagkakasunduan ay ginaganap ang pagkakaloob ngg bigay-kaya na ang karaniwang halaga ay isang daang putol na ginto na maaaring palitan ngg mgga alipin ó mgga hiyas. Kung magkagayo'y sumasama ang babae sa pagparoon sa bahay ngg kanyang bibiyanin na pasan ngg isang lalaki at pagdating sa hagdanan ngg bahay ngg magiging asawa, ay nagpapakunwari munang ayaw pumanhik, at sa ganito'y sinasalubong ngg biyanan at pinangganggakuan na pagkakalooban ngg isang alipin; kung makapanhik na, ay nagpapakunwa uli ngg hindi pagtuloy agad, hangang sa di muna panggakuan ngg panibago, at gayon din sa pagpapakain at pagpapainom. Pagkatapos ngg mgga pagpapakunwang ito at pag nagkatabi na ang Páhiná 83lalaki at ang babae, ay tumatayo ang isang matanda at sumisigaw na tumahimik ang lahat, saka sinasabing: Si Gat Maitan ay nakikipag- isang-dibdib kay Dayang Matî; ngg uni't kung kanyang pababayaan at hindi niya kakalingg ain, ay iiwan siya at di sasauli sa kanya ang "bigay-kaya", at si Dayang Matî ay mag-aasawa sa iba. Datapwa't
38 Of 59
kung si Dayang Matî naman ay masamang asal ay babawiin sa kanya ni Gat Maitan ang "bigay-
kaya", iiwan siya at mag-aasawa sa ibang babae, saka pinasasaksihan sa mgga kaharap. Pagcatapos nito
ay kumukuha ngg isang pingang kanin, lumalapit ang isang matandang babae at hinahawakan ang mgga
kamay ngg mgga nag-iisang dibdib, na idinuduop muna sa tapat ngg puso saka pinapagkakamay at kung
magkayo'y tinatagnan ang pingan ngg kanin at isinasabog sa lahat, saka sumisigaw ngg malakas ang
matandang babae na tinutugon naman ngg gayon din ngg mgga kaharap at sa ganito'y mag-asawa na ang
lalaki't babae.
Ang timawa cung mag-aasawa sa capwa timawa ay di na nagdidiwan ngg ganito, cundi pinaglalapit lamang, pinapagsasalo ngg pangginoon sa isang lumbó, saca sumisigaw ang matandang babae at mag- asawa na.
At ang mgga alipin (sagigilir, marahil), palibhasa'y nanggamamangginoon ay di na nagdidiwan ngg ano pa man, cundi sucat na lamang sa pagcacasunduan ay mag-asawa na.
Páhiná 84Sa Bisaya naman at gayon din sa ibang lalawigan ngg catagalugan ay may ibang ugali. Mula sa pagcabata ay ipinakikipagkasundo ngg magulang ang canyang anac, at sa ganito'y ipinagpapauna ang calahati ngg bigay-kaya ó bugey na ipagcacaloob na ang tawag sa Bisaya ay kalabgayan. Datapwa't cung ang sino man sa magulang ngg lalaki ó babae ay magkulang tungcol sa usapan ay pinarurusahan ngg ayon sa utos at gayon din cung sacaling umayaw ang sino man sa mgga bata, dahil sa pagsapantahang ang magulan ang nag-udyoc ó humicayat. Ngguni't cung ang magulang ay patay na, ay nagsasaulian lamang ngg ipinagpauna at di na naguusapin.
Inuugali rin ang sa paglilingcod ó sa pa ninilbihan na sa Bisaya'y tinatawag na pangagar, na ang lalaki ay naglilingcod sa magulang ngg babae hangang sa gayong panahon, at ang cadahilanan ngg ganitong paglilingcod ay upang mataroc ang ugali't asal ngg lalaki cung mácacasundo, na siyang dating caugalian ngg mgga Hebreo ó mgga taga Israel: caya't si Jacob ay naglingcod muna sa canyang biyanang cay Laban bago naging-asawa si Rakel.
Pagdating ngg tadhanang panahon ó matapos cayang maibigay ang caganapang bigay-kaya na pinagcasunduan, na ang tawag nito sa Bisaya ay ligay ó dahik, ay ipinagdidiwan ang pagcacasal ó pag- aasawa sa ipinaghahanda pa't pinaggugugulan Páhiná 85ngg lalaki, ayon sa canyang caya't calagayan.
Datapua't bucod sa bigay-kaya ó bugey, na cabuoan ngg kalabgayan at ngg ligay ó dahik, ay tungculin ngg lalaki na magcaloob nitong mgga sumusunod, na lahat ay pawang may canicanyang tawag ó panggalan: ang caloob na ibinibigay sa pagpanhic sa bahay ngg biyanan ay pinanggangganlang pasaka; ang ipinagcacaloob ngg lalaki upang maca upong casiping ngg cacaisahing-dibdib ay patupar; ang ipinagcacaloob sa biyanang babae dahil sa mgga puyat na dinanas at sa gatas na naipasuso sa panahon ngg pag-aalaga, ay himaraw ó himuraw at sa tagalog ay panghimuyat (galing sa salitang pagpupuyat) at di umano'y ang karaniwang ipinagkakaloob ay halagang walong piso; ang ipinagkakaloob sa bumilang ngg kalabgayan ó ipinagpauna ngg bigay-kaya ay binarian at ito'y binibilang sa tugtog ngg kampanang ginagamit at di tinitigilan ang tugtog hangang di matapos ang pagkakasal; ang ipinagkakaloob sa
Ang timawa cung mag-aasawa sa capwa timawa ay di na nagdidiwan ngg ganito, cundi pinaglalapit lamang, pinapagsasalo ngg pangginoon sa isang lumbó, saca sumisigaw ang matandang babae at mag- asawa na.
At ang mgga alipin (sagigilir, marahil), palibhasa'y nanggamamangginoon ay di na nagdidiwan ngg ano pa man, cundi sucat na lamang sa pagcacasunduan ay mag-asawa na.
Páhiná 84Sa Bisaya naman at gayon din sa ibang lalawigan ngg catagalugan ay may ibang ugali. Mula sa pagcabata ay ipinakikipagkasundo ngg magulang ang canyang anac, at sa ganito'y ipinagpapauna ang calahati ngg bigay-kaya ó bugey na ipagcacaloob na ang tawag sa Bisaya ay kalabgayan. Datapwa't cung ang sino man sa magulang ngg lalaki ó babae ay magkulang tungcol sa usapan ay pinarurusahan ngg ayon sa utos at gayon din cung sacaling umayaw ang sino man sa mgga bata, dahil sa pagsapantahang ang magulan ang nag-udyoc ó humicayat. Ngguni't cung ang magulang ay patay na, ay nagsasaulian lamang ngg ipinagpauna at di na naguusapin.
Inuugali rin ang sa paglilingcod ó sa pa ninilbihan na sa Bisaya'y tinatawag na pangagar, na ang lalaki ay naglilingcod sa magulang ngg babae hangang sa gayong panahon, at ang cadahilanan ngg ganitong paglilingcod ay upang mataroc ang ugali't asal ngg lalaki cung mácacasundo, na siyang dating caugalian ngg mgga Hebreo ó mgga taga Israel: caya't si Jacob ay naglingcod muna sa canyang biyanang cay Laban bago naging-asawa si Rakel.
Pagdating ngg tadhanang panahon ó matapos cayang maibigay ang caganapang bigay-kaya na pinagcasunduan, na ang tawag nito sa Bisaya ay ligay ó dahik, ay ipinagdidiwan ang pagcacasal ó pag- aasawa sa ipinaghahanda pa't pinaggugugulan Páhiná 85ngg lalaki, ayon sa canyang caya't calagayan.
Datapua't bucod sa bigay-kaya ó bugey, na cabuoan ngg kalabgayan at ngg ligay ó dahik, ay tungculin ngg lalaki na magcaloob nitong mgga sumusunod, na lahat ay pawang may canicanyang tawag ó panggalan: ang caloob na ibinibigay sa pagpanhic sa bahay ngg biyanan ay pinanggangganlang pasaka; ang ipinagcacaloob ngg lalaki upang maca upong casiping ngg cacaisahing-dibdib ay patupar; ang ipinagcacaloob sa biyanang babae dahil sa mgga puyat na dinanas at sa gatas na naipasuso sa panahon ngg pag-aalaga, ay himaraw ó himuraw at sa tagalog ay panghimuyat (galing sa salitang pagpupuyat) at di umano'y ang karaniwang ipinagkakaloob ay halagang walong piso; ang ipinagkakaloob sa bumilang ngg kalabgayan ó ipinagpauna ngg bigay-kaya ay binarian at ito'y binibilang sa tugtog ngg kampanang ginagamit at di tinitigilan ang tugtog hangang di matapos ang pagkakasal; ang ipinagkakaloob sa
39 Of 59
lumakad ngg pag-aasawa ay himukaw; kung bao ang babae, ay pinagkakalooban din ang kapatid ngg
kinabauhan at pinanggangganlan himalo ang kaloob na ito; ang ipinagkakaloob sa mgga alipin ngg biyanan
ay pankol; ang ipinagkakaloob sa natigatig sa bagay bagay ngg pag-aasawa ay pahinankol; ang
ipinagkakaloob upang maisama ang babae sa bahay ngg lalaki ay padara ó patabuk Páhiná 86kung
sakaling itatawid pa ng ilog ang ipinagkakaloob, upang mahugasan ang mgga paa ngg babae pagdating sa
bahay ay pamaú; at ang ipinagkakaloob sa pag-aalis ngg panyo sa ulo ay patakas. Ito'y sa Bisaya ngguni't
sa Tagalog man di umano ay ganito rin.
Kung sakaling malaki ang bigay-kayang ipinagkaloob ngg lalaki ay pinagkakalooban naman ngg biyanang kaniya ang anak ngg tinatawag na pasunod, na dili iba't isang kuintas na ginto ó dalawa kayang alipin; at ani Colin ay isinasauli ang boong bigay-kayang ipinagkaloob kung maging masunurin ang manugang, at kung hindi ay binabahagi sa mgga dapat magmana; datapuwa't ani Delgado, ay patanaw-tao lamang na ipinamamalas sa mgga nagsidalo, dahil sa ang mgga yao'y hiram na isinasauli pagkatapos.
Sa pagdiriwang ngga pagkakasal ó pag-aasawa ay humaharap ang katalona ó babaylona na isang matandang babae na siyang tagapanggasiwa sa mgga ganitong bagay. Ang lalaki't babae ay nauupo sa dakong kinauukulan nilang upan ó kung dili ay sa kandugan ngg isang matandang babaeng kamag-anak na siyang pinaká-iniina. Pinapagsasalo nito ngg pagkain ang lalaki't babae sa isang pingan at sa pag- inom sa isang lumbo, at pagkakai't pagkainom ay hinihiling ngg lalaki na maging asawa niya ang kanyang kaharap at pagpapaoo ngg babae ay pinagpupurihanan ngg Páhiná 87mgga kaharap na saksi sa pagdiriwang yaon, saka binabasbasan ngg tagapanggasiwa at tuloy binabati na sila nawa'y guminhawang lubos, magkaanak, magkalupain at magtaglay ngg mahabang pamumuhay. Kung magkagayo,y sumasayaw na sinisibat ang isang baboy na handa na kapagkaraka at dito natatapos ang pagkakasal, saka naman ipinagdidiwan ngg mgga inanyayahan na pinupuri ang bagong kasal na nanggagsasayaha't nanggaglalasinggan. Ang pagdiriwang ito ay hangang sa paglubog ngg araw at ang iba'y tumatagal ngg ilang araw ayon sa kalagaya't katungkulan ngg ikinakasal.
Kung sakaling di nagkasundo ang lalaki't babae ay nagdadaos ngg panibago at muling naghaharap ngg isang baboy, na sa harap noo'y sumasayaw ang lalaki na may hawak na isang sibat, at habang sinisibat ang baboy ay nakikipanayam sa kanyang diwata ó dios at hinihiling na papagkaisahing lubos ang kanilang kalooban at sa gayo'y inaasahang ang lalaki't babae ay magkakasunod at mabubuhay na payapa.
Kung ang mag-asawa naman, sa kanilang pagsasama ay hindi magkaanak, ay tinutulutan ngg babae na lumakip ang lalaki sa kanilang aliping babae na dati ring kaugalian ngg mgga Hebreo at ito't ating natutunghan sa Banal na Kasulatan na tinulutan ni Rakel si Jakob na lumakip Páhiná 88sa kanyang aliping kay Bala, dahil sa siya'y hindi mag-kaanak.
Tungkol sa mgga anak, ay ang anak lamang sa asawa ang kinikilalang anak sa kautusan at ang sa sandil ó babae ay hindi.
Kung sakaling malaki ang bigay-kayang ipinagkaloob ngg lalaki ay pinagkakalooban naman ngg biyanang kaniya ang anak ngg tinatawag na pasunod, na dili iba't isang kuintas na ginto ó dalawa kayang alipin; at ani Colin ay isinasauli ang boong bigay-kayang ipinagkaloob kung maging masunurin ang manugang, at kung hindi ay binabahagi sa mgga dapat magmana; datapuwa't ani Delgado, ay patanaw-tao lamang na ipinamamalas sa mgga nagsidalo, dahil sa ang mgga yao'y hiram na isinasauli pagkatapos.
Sa pagdiriwang ngga pagkakasal ó pag-aasawa ay humaharap ang katalona ó babaylona na isang matandang babae na siyang tagapanggasiwa sa mgga ganitong bagay. Ang lalaki't babae ay nauupo sa dakong kinauukulan nilang upan ó kung dili ay sa kandugan ngg isang matandang babaeng kamag-anak na siyang pinaká-iniina. Pinapagsasalo nito ngg pagkain ang lalaki't babae sa isang pingan at sa pag- inom sa isang lumbo, at pagkakai't pagkainom ay hinihiling ngg lalaki na maging asawa niya ang kanyang kaharap at pagpapaoo ngg babae ay pinagpupurihanan ngg Páhiná 87mgga kaharap na saksi sa pagdiriwang yaon, saka binabasbasan ngg tagapanggasiwa at tuloy binabati na sila nawa'y guminhawang lubos, magkaanak, magkalupain at magtaglay ngg mahabang pamumuhay. Kung magkagayo,y sumasayaw na sinisibat ang isang baboy na handa na kapagkaraka at dito natatapos ang pagkakasal, saka naman ipinagdidiwan ngg mgga inanyayahan na pinupuri ang bagong kasal na nanggagsasayaha't nanggaglalasinggan. Ang pagdiriwang ito ay hangang sa paglubog ngg araw at ang iba'y tumatagal ngg ilang araw ayon sa kalagaya't katungkulan ngg ikinakasal.
Kung sakaling di nagkasundo ang lalaki't babae ay nagdadaos ngg panibago at muling naghaharap ngg isang baboy, na sa harap noo'y sumasayaw ang lalaki na may hawak na isang sibat, at habang sinisibat ang baboy ay nakikipanayam sa kanyang diwata ó dios at hinihiling na papagkaisahing lubos ang kanilang kalooban at sa gayo'y inaasahang ang lalaki't babae ay magkakasunod at mabubuhay na payapa.
Kung ang mag-asawa naman, sa kanilang pagsasama ay hindi magkaanak, ay tinutulutan ngg babae na lumakip ang lalaki sa kanilang aliping babae na dati ring kaugalian ngg mgga Hebreo at ito't ating natutunghan sa Banal na Kasulatan na tinulutan ni Rakel si Jakob na lumakip Páhiná 88sa kanyang aliping kay Bala, dahil sa siya'y hindi mag-kaanak.
Tungkol sa mgga anak, ay ang anak lamang sa asawa ang kinikilalang anak sa kautusan at ang sa sandil ó babae ay hindi.
40 Of 59
Kung nagkakaalit, ang mag-asawa ay naghihiwalay, at ang humahatol sa mgga ganitong sigalot ay ang
mgga kamag-anakan nila't ang mgga matatanda at ito, ani Rizal, ay lalong mabuti kay sa kautusan ngg mgga
inglés at ngg mgga frances tungkol sa paghihiwalay ngg mag-asawa, sapagka't sa mgga ganitong sigalot ngg
mgga kabahay ay makapupong mabuting humatol ang mgga kamag-anaka't matatanda kay sa sino mang
pantas at hukom, magpakadunong dunong man. Basahin ang Kaugalian Pinanununtunan sa kapaslaggan
at Sigalutan.
[17]
Ang bigay-kayang ito, ay sinapantaha ngg mgga manunulat na pagbili sa babae; ngguni't sa akala ko ay dahil sa di nila pagkabatid ngg kahulugan ngg salitang ito na dili iba't kaloob ó handog na ayon sa abot ngg nagdudulot at hindi bayad: kaya't kay Rizal, ang asawang tagalog ay hindi babaeng insik ó aliping mahometana na nabibili sa magulang ó sa bazar upang pagtamuhang lugod ngg asawa ó pangginoon; at hindi rin babaeng taga Europa na sa pag-aasawa ay nawawala ang panggalan, (kundi ang asawang tagalog ay malaya at pinakukundangganan, siyang sinasangunian ngg lalaki sa ibang gagawin; siya ring tagapag-inggat ngg salapi at siyang nangganggasiwa sa mgga anak na ang kalahati ay kanya ano pa ngga't ang bigay kayang ito ay hindi bayad, (ani Rizal) kungdi isang alaala sa pagod at puyat na ginugol ngg magulang sa pagpapalaki sa kanya.
[18]
Lalong mabuti, ani Rizal, na lalaki ang manungkol ngg pagkakaloob ngg bigay-kaya kay sa babae, dahil na sa ganitong paraan, ay hindi nagkakalalayo ang magmamagulang, samantalang sa Europa, kung magkaasawa ang lalaki ngg mayaman at magkasalapi ay nagkakalalayo na.
[19]
Matwid, ani Rizal, na ang babae ang pagkalooban ngg bigay-kaya (dote), sapagka't ang babaeng pilipina ay hindi isang pasan maging sa asawa at maging sa magulang, kundi tulong, at sa ganito'y kailanggang alalahanin ngg ano mang kayang kaloob ang kanyang nilisang magulang sa pagkahiwalay niya. At ang gayon pa mang magulang na ngg babae ang tumatangap ngg bigay-kaya at hindi siyang nagkakaloob, ay namamalas pa rin ang malabis na kapanglawan, na kaiba sa Europa na wari ipinagmamadalian ngg magulang na ihiwalay ang anak na dalaga hangang sa lumalabas na katuwan hitsura kung minsan ang ina.
Bukod dito, ani Rizal din, kung nag-aasawa ang lalaki ay hindi nagtataglay ngg mabigat na pasan sa pag-aasawa, kundi bagkus nakakasumpong ngg kasama't katulong sa pag-aayos ngg kanyang pamumuhay kaya't ang babaeng pilipina ay hindi namamalakaya ngg asawa, kundi pumipili ngg kanyang ibig.
Páhiná 89
[17]
Ang bigay-kayang ito, ay sinapantaha ngg mgga manunulat na pagbili sa babae; ngguni't sa akala ko ay dahil sa di nila pagkabatid ngg kahulugan ngg salitang ito na dili iba't kaloob ó handog na ayon sa abot ngg nagdudulot at hindi bayad: kaya't kay Rizal, ang asawang tagalog ay hindi babaeng insik ó aliping mahometana na nabibili sa magulang ó sa bazar upang pagtamuhang lugod ngg asawa ó pangginoon; at hindi rin babaeng taga Europa na sa pag-aasawa ay nawawala ang panggalan, (kundi ang asawang tagalog ay malaya at pinakukundangganan, siyang sinasangunian ngg lalaki sa ibang gagawin; siya ring tagapag-inggat ngg salapi at siyang nangganggasiwa sa mgga anak na ang kalahati ay kanya ano pa ngga't ang bigay kayang ito ay hindi bayad, (ani Rizal) kungdi isang alaala sa pagod at puyat na ginugol ngg magulang sa pagpapalaki sa kanya.
[18]
Lalong mabuti, ani Rizal, na lalaki ang manungkol ngg pagkakaloob ngg bigay-kaya kay sa babae, dahil na sa ganitong paraan, ay hindi nagkakalalayo ang magmamagulang, samantalang sa Europa, kung magkaasawa ang lalaki ngg mayaman at magkasalapi ay nagkakalalayo na.
[19]
Matwid, ani Rizal, na ang babae ang pagkalooban ngg bigay-kaya (dote), sapagka't ang babaeng pilipina ay hindi isang pasan maging sa asawa at maging sa magulang, kundi tulong, at sa ganito'y kailanggang alalahanin ngg ano mang kayang kaloob ang kanyang nilisang magulang sa pagkahiwalay niya. At ang gayon pa mang magulang na ngg babae ang tumatangap ngg bigay-kaya at hindi siyang nagkakaloob, ay namamalas pa rin ang malabis na kapanglawan, na kaiba sa Europa na wari ipinagmamadalian ngg magulang na ihiwalay ang anak na dalaga hangang sa lumalabas na katuwan hitsura kung minsan ang ina.
Bukod dito, ani Rizal din, kung nag-aasawa ang lalaki ay hindi nagtataglay ngg mabigat na pasan sa pag-aasawa, kundi bagkus nakakasumpong ngg kasama't katulong sa pag-aayos ngg kanyang pamumuhay kaya't ang babaeng pilipina ay hindi namamalakaya ngg asawa, kundi pumipili ngg kanyang ibig.
Páhiná 89
41 Of 59
Ikalabing apat na Pangkat.
Dating Kaugalian Tungkol sa Paghihingg̃alô, Paglilibing at
Pagluluksâ.
Ang dating ugali ngg mgga Tagarito tungkol sa bagay na itó, ay hindi lubhang kaibá kay sa dating ugali ngg iba't ibang lahi at lupain.
PAGHIHINGg̃ALÔ:
Kun ang sino man ay may-sakít at naghi-hinggalo ay nagdáraos ngg kanilang kaugalian, na ang gumaganap ay ang katolona ó katalona ó babaylana. Ang katolona ay siyang pinaka paré ó pinaka pastor na tagapanggasiwa sa anomang pagdiriwan na kinaugaliang gawin. At ang katolona, kung dumádalo sa ganitong pagdiriwan, ay nagpuputong sa ulo ngg inikid na bulaclác, nagsusuót ngg canyang mgga hiyás, nagdadalá ngg canyang mgga gamit na casangcapang lalagyán ngg alác at canin at sa harap ngg isang baboy na buháy at nang mgga pagcaing nahahayin ay sumasayaw na dumadalanggin sa anito ó diwata na kanilang pinapangginoon, at pagkatapos ay hinuhulaan kung ang may-sakít ay mamamatay ó hindi. Habang ginanagawa Páhiná 90itó ngg katolona ay itinutugma ang canyang sayaw sa tugtog ngg isang campana saca humahawac ngg isang sibat na isinisibat sa baboy, at pagcamatay ay inilalagay sa pingan at inihahayin sa pinaka alta ó dambana na casabay ngg canin, saging, alác, at iba pang pagcain. Kung matapos ang mgga pagdalanggin ito at ang maging hula ay gagaling ang may-sakit, sila'y nanggagsasaya't at nagkakainan, naglalasinggan at tulo'y inaawit ang mgga pagca bantog ngg mgga kanunuan ngg may-sakit, na siyang mgga anito ó duratang canilang dinadalangginan; ngguni't kun ang naging hula ay mamamatay, inaaliw ngg katolona ang may-sakít sampu ngg mgga pinagcacasactan, at sinasabing ibig ngg mgga anito na ang may-sakít ay macasama nila at mácabilang. Sa ganito ay maginhawang namamatay, ang may-sakít, sanhi sa paniniwalang siya'y luluwalhati, sa cabilang buhay[20] at gayon din ang mgga cabahay na sa pananalig na ang may-sakít ay luluwalhati, hindi na nanggagtataglay ngg samá ngg loob, kundi ang pagbibilin na cung siya'y mapasa caginhawahan sa cabilang buhay ay alalahanin sila at huag limutin, tuloy nagagsasaya, Páhiná 91nagcacaina't nag-aawitan. Sa casayaha't pagcacainang ito, ang katolona ang cumacain ngg pinacamabuting lamán ngg baboy at ngg iba pang mgga hayin[21]. Datapwa't kun ang pagsasayang ito ay abutin ngg pagcalagot ngg hininga ngg may-sakít ay agad itinigil ang pagsasayá at ang nahahalili ay ang panaghuyan ngg mgga cabahay dahil sa pagcalisan sa canila at ang ibang nakikinabang sa namatay dahil sa mawawaláng sila ngg pagcacakitaán at di umano'y bumabayad pa ngg ibang mgga tagapanaghoy.[22]
Pagkatapos na mataghuyan ay hinuhugasan[23] ang bangkay sa tugma ngg isang mapanglaw na tugtugin na sinusuob ngg mgga panuob na dagta ngg mgga kahoy na di makapagpapabulok[24] at ang mgga ito'y nangatutuklasan sa mgga bundukin dito sa Pilipinas, saka binibihisan ngg mgga pinakamainam na bihis, ayon sa kalagayan ngg namatay na tuloy sinapatan. Ang mgga may kapangyarihan Páhiná 92ay pinapabangguhan[25] bukod pa sa sinusuob at ginágamot[26] ngg mgga gamot na di makapagpapabulok na pinakatatanggi ang katás ngg aloe. Ginagamit din ang katás ngg ikmo na ibinubuhos sa bibig anopa't,
Pagluluksâ.
Ang dating ugali ngg mgga Tagarito tungkol sa bagay na itó, ay hindi lubhang kaibá kay sa dating ugali ngg iba't ibang lahi at lupain.
PAGHIHINGg̃ALÔ:
Kun ang sino man ay may-sakít at naghi-hinggalo ay nagdáraos ngg kanilang kaugalian, na ang gumaganap ay ang katolona ó katalona ó babaylana. Ang katolona ay siyang pinaka paré ó pinaka pastor na tagapanggasiwa sa anomang pagdiriwan na kinaugaliang gawin. At ang katolona, kung dumádalo sa ganitong pagdiriwan, ay nagpuputong sa ulo ngg inikid na bulaclác, nagsusuót ngg canyang mgga hiyás, nagdadalá ngg canyang mgga gamit na casangcapang lalagyán ngg alác at canin at sa harap ngg isang baboy na buháy at nang mgga pagcaing nahahayin ay sumasayaw na dumadalanggin sa anito ó diwata na kanilang pinapangginoon, at pagkatapos ay hinuhulaan kung ang may-sakít ay mamamatay ó hindi. Habang ginanagawa Páhiná 90itó ngg katolona ay itinutugma ang canyang sayaw sa tugtog ngg isang campana saca humahawac ngg isang sibat na isinisibat sa baboy, at pagcamatay ay inilalagay sa pingan at inihahayin sa pinaka alta ó dambana na casabay ngg canin, saging, alác, at iba pang pagcain. Kung matapos ang mgga pagdalanggin ito at ang maging hula ay gagaling ang may-sakit, sila'y nanggagsasaya't at nagkakainan, naglalasinggan at tulo'y inaawit ang mgga pagca bantog ngg mgga kanunuan ngg may-sakit, na siyang mgga anito ó duratang canilang dinadalangginan; ngguni't kun ang naging hula ay mamamatay, inaaliw ngg katolona ang may-sakít sampu ngg mgga pinagcacasactan, at sinasabing ibig ngg mgga anito na ang may-sakít ay macasama nila at mácabilang. Sa ganito ay maginhawang namamatay, ang may-sakít, sanhi sa paniniwalang siya'y luluwalhati, sa cabilang buhay[20] at gayon din ang mgga cabahay na sa pananalig na ang may-sakít ay luluwalhati, hindi na nanggagtataglay ngg samá ngg loob, kundi ang pagbibilin na cung siya'y mapasa caginhawahan sa cabilang buhay ay alalahanin sila at huag limutin, tuloy nagagsasaya, Páhiná 91nagcacaina't nag-aawitan. Sa casayaha't pagcacainang ito, ang katolona ang cumacain ngg pinacamabuting lamán ngg baboy at ngg iba pang mgga hayin[21]. Datapwa't kun ang pagsasayang ito ay abutin ngg pagcalagot ngg hininga ngg may-sakít ay agad itinigil ang pagsasayá at ang nahahalili ay ang panaghuyan ngg mgga cabahay dahil sa pagcalisan sa canila at ang ibang nakikinabang sa namatay dahil sa mawawaláng sila ngg pagcacakitaán at di umano'y bumabayad pa ngg ibang mgga tagapanaghoy.[22]
Pagkatapos na mataghuyan ay hinuhugasan[23] ang bangkay sa tugma ngg isang mapanglaw na tugtugin na sinusuob ngg mgga panuob na dagta ngg mgga kahoy na di makapagpapabulok[24] at ang mgga ito'y nangatutuklasan sa mgga bundukin dito sa Pilipinas, saka binibihisan ngg mgga pinakamainam na bihis, ayon sa kalagayan ngg namatay na tuloy sinapatan. Ang mgga may kapangyarihan Páhiná 92ay pinapabangguhan[25] bukod pa sa sinusuob at ginágamot[26] ngg mgga gamot na di makapagpapabulok na pinakatatanggi ang katás ngg aloe. Ginagamit din ang katás ngg ikmo na ibinubuhos sa bibig anopa't,
42 Of 59
mapasok hangang sa tiyan, at sa ganito, ngg makaraan ang malaong panahon ay maraming bangkay ang
násumpunggang di pa bulok ó tunaw.
Matapos mapananggisan at malapatan ngg gamot na laban sa pagkatunaw ay isinisilid sa kabaong, datapwa't bago isilid ay ginagayakan at nilalagyan ngg mgga putól-putól na gintô sa bibig at sa mgga mata[27]. Ang kabaong naman ay buong kahoy na may takip na lapat: anopa't, di masisimuyan ngg hanggin ang loob, at ang tabas at anyô ay parang munting bangka.
Pagkatapos ngg lahat na ito ay inililibing at sa paglilibing ay walang ano mang paghahatiran ó kung sakali ma'y ang mgga kasambahay lamang Páhiná 93ang nagsisisama; ngguni't ani Colin, ay may mgga tagapanaghoy na nagsisipananggis.
PAGLILIBING
Tungkol dito sa paglilibing ay iba ang sa mgga taga Bisaya at iba ang sa mgga taga Hulo at Mindanaw. Ang mgga Tagalog ay naglilibing ngg kanilang bangkay sa kanikanyang sariling bahay, na iniinggatang
malaon sa mgga kaban ang mgga buto[28] at iginagalang ang mgga bunggo[29] na parang buhay at kaharap.
Ang mgga kabaong na ito ay inilalagay sa tatlong dako, ayon sa ibig at pasya ngg namatay: sa itaas ngg bahay na kasama ngg mgga hiyas[30] ó sa ibaba kaya sa lapag ó kun dili ay sa silong na inilalagay sa hukay na di tabon at nababakuran, saka sinisipinggan ngg isang baul na punô Páhiná 94ngg mgga pinakamaiging damit ngg namatay at tuloy hinahainan ngg sarisaring pagkain sa oras oras. Ang mgga lalaki ay sinisipinggan ngg kanilang mgga kasakbatan at ang mgga babae ay ngg kanilang kasangkapang pangawa.
Kung minsan ay inilalayo sa bahay at kung gayon ay nagsisiga sa silong at tuloy tinatanuran ang bahay dahil sa baka magbalik at kunin ang iba pang nanggatitira, ngguni't ani Delgado ay dahil sa nilalapitan ngg asuwang ó ngg ibang hayop at sinisira ang kabaong hangang sa umalinggasaw at di tuloy mainggatan.
Pagkatapos na mailibing ang bangkay ay nagdiriwang ngg isang kasayahan sa ikatlong araw na ang tawag ani P. San Antonio, ay tibaw at sa bahay ngg namatayan idinaraos[31]. Sa pagdiriwan Páhiná 95ngg kasayahang ito ay naglalagay sa pintuan ngg bahay ngg isang pasóng tubig upang mapaghugasan, ngg isang banig na may abo upang mabakas ang mgga paa sa pagpasok; at sa dulang ay tinataanan ngg pinakapanggulong upuan ang namatay saka nagkakaina't naglalasinggan na tuloy inaawit ang pamumuhay at kagalinggan ngg namatay, kung siya'y naging magaling na mangganggaso ó mamamalakaya ó sa ibang bagay kaya.
Ang mgga taga Bisaya naman ay karaniwang naglilibing sa mgga yunggib[32] ngg mgga bundok at ang tabi ngg libinggan ay hinahainan ngg mgga pagkain at sinisipinggan ngg kaban ngg damit at kung lalaki ay sinisipinggan ngg mgga kasakbatang ginagamit nila gaya ngg sibat kalasag at ibp. tuloy pinababaunan ngg mgga kambing baboy usa at ibp. at kung sakaling naging matapang at mabuting mangdidigma, ay sinasamahan ngg aliping may sakbat; kung sakaling magdaragat ang mgga kasangkapan naman sa pagdaragat at sinasamahan kung minsan ngg mgga mangagaod at mgga alipin[33] na Páhiná 96kanyang
Matapos mapananggisan at malapatan ngg gamot na laban sa pagkatunaw ay isinisilid sa kabaong, datapwa't bago isilid ay ginagayakan at nilalagyan ngg mgga putól-putól na gintô sa bibig at sa mgga mata[27]. Ang kabaong naman ay buong kahoy na may takip na lapat: anopa't, di masisimuyan ngg hanggin ang loob, at ang tabas at anyô ay parang munting bangka.
Pagkatapos ngg lahat na ito ay inililibing at sa paglilibing ay walang ano mang paghahatiran ó kung sakali ma'y ang mgga kasambahay lamang Páhiná 93ang nagsisisama; ngguni't ani Colin, ay may mgga tagapanaghoy na nagsisipananggis.
PAGLILIBING
Tungkol dito sa paglilibing ay iba ang sa mgga taga Bisaya at iba ang sa mgga taga Hulo at Mindanaw. Ang mgga Tagalog ay naglilibing ngg kanilang bangkay sa kanikanyang sariling bahay, na iniinggatang
malaon sa mgga kaban ang mgga buto[28] at iginagalang ang mgga bunggo[29] na parang buhay at kaharap.
Ang mgga kabaong na ito ay inilalagay sa tatlong dako, ayon sa ibig at pasya ngg namatay: sa itaas ngg bahay na kasama ngg mgga hiyas[30] ó sa ibaba kaya sa lapag ó kun dili ay sa silong na inilalagay sa hukay na di tabon at nababakuran, saka sinisipinggan ngg isang baul na punô Páhiná 94ngg mgga pinakamaiging damit ngg namatay at tuloy hinahainan ngg sarisaring pagkain sa oras oras. Ang mgga lalaki ay sinisipinggan ngg kanilang mgga kasakbatan at ang mgga babae ay ngg kanilang kasangkapang pangawa.
Kung minsan ay inilalayo sa bahay at kung gayon ay nagsisiga sa silong at tuloy tinatanuran ang bahay dahil sa baka magbalik at kunin ang iba pang nanggatitira, ngguni't ani Delgado ay dahil sa nilalapitan ngg asuwang ó ngg ibang hayop at sinisira ang kabaong hangang sa umalinggasaw at di tuloy mainggatan.
Pagkatapos na mailibing ang bangkay ay nagdiriwang ngg isang kasayahan sa ikatlong araw na ang tawag ani P. San Antonio, ay tibaw at sa bahay ngg namatayan idinaraos[31]. Sa pagdiriwan Páhiná 95ngg kasayahang ito ay naglalagay sa pintuan ngg bahay ngg isang pasóng tubig upang mapaghugasan, ngg isang banig na may abo upang mabakas ang mgga paa sa pagpasok; at sa dulang ay tinataanan ngg pinakapanggulong upuan ang namatay saka nagkakaina't naglalasinggan na tuloy inaawit ang pamumuhay at kagalinggan ngg namatay, kung siya'y naging magaling na mangganggaso ó mamamalakaya ó sa ibang bagay kaya.
Ang mgga taga Bisaya naman ay karaniwang naglilibing sa mgga yunggib[32] ngg mgga bundok at ang tabi ngg libinggan ay hinahainan ngg mgga pagkain at sinisipinggan ngg kaban ngg damit at kung lalaki ay sinisipinggan ngg mgga kasakbatang ginagamit nila gaya ngg sibat kalasag at ibp. tuloy pinababaunan ngg mgga kambing baboy usa at ibp. at kung sakaling naging matapang at mabuting mangdidigma, ay sinasamahan ngg aliping may sakbat; kung sakaling magdaragat ang mgga kasangkapan naman sa pagdaragat at sinasamahan kung minsan ngg mgga mangagaod at mgga alipin[33] na Páhiná 96kanyang
43 Of 59
makakatulong at ang tawag dito ngg mgga taga Bisaya ay bálon na sa Tagalog ay baon; at kung babae
naman ay mgga kagamitan ngg babae ang isinisiping gaya ngg mgga panghabi kayo at ibp.
Nagsisipaglibing din naman sa mgga batong burol[34] na malapit sa dagat at sa ibabaw ngg isang malapad na bato sa Katbalogan ani Delgado ay nakita niya ang maraming kabaong at mgga bunggo at buto. Ang mgga gayong dako na pinaglilibinggan ay lubhang pinagpipitaganan nila, dahil sa kapaniwalaang kung yao'y bangitin ó galawin ó lapastangganin ay may mangyayari sa kanila na ang kanilang tawag ay balin ito'y dili iba't maging bato, ó magkasakit ó matamaan ngg kidlat ó iba pang kapahamakan kaya: kaya't sa mgga dakong libinggan nila ay naglalagay ngg bantay ó tanod upang huag daanan ngg ano mang sasakyan at sino man ay huag magsalita ngg kahit ano sa gayo't gayong panahon, dahil sa malaking kasalanan sa kanila ang lumabag sa gayong ugali.
Sa Hulo at Mindanaw naman ay iba; iniupo ang bangkay sa isang upuang maybutas pagkatapos ay nilalamnan ang katawan ngg alkampor na isinisilid sa pamamag-itan ngg isang panghihip na Páhiná 97bungbóng na hinihipan sa bibig at sa ganitong paraan ay napananatili ang bangkay at di natutunaw. Matapos ito ay inililibing ngg paupo[35] sa yunggib na kanilang ginagawa sa ilalim ngg lupa, saka hinahainan sa harap ngg isang bungbong na tubig, isang pingang ikmo at ngg iba't ibang pagkain pa, at niwawakasan sa pagdaraos ngg kanilang kaugaliang pagdiriwan, na ani Delgado, ay naaáyon sa pananalig kay Mahoma at kay Pitágoras.
PAGLULUKSÂ
Tungkol naman sa pagluluksa, ani Chirino, ay nagdadamit ngg itim ang mgga tagalog at hindi kumacain ngg carne't isda, kundi kaunting gulay lamang, at ang tawag sa ganitong pagcuculasiyón ay sipa; ngguni't ani Delgado ay hindi kumacain ngg canin, hangang sa di macabihag (ngg kaaway marahil) at nagdadamit ngg yantók na inikid na umaabot hangang sa bisig, at ang ipinagpapawing gutom lamang ay saging at kamote: ano pa't kung hindi makabihag ay nagluluwat ngg hangang isang taón na nangganggalirang at nangganggayayat tuloy, at ang tawag, anya, sa kaugaliang ito ay maglahi.
Ang mgga taga Bisaya kung nagluluksa ay nag-dadamit ngg puti, saka nag-aahit ngg buhok sa ulo Páhiná 98at gayon din sa kilay na pinakatanda ngg kanilang pagdaramdam.
Pagka panggulo ang namatay ay tumatahimik ang bayan ngg malaon ó ilang araw ayon sa kalagayan ngg namatay, at sa boong panahong ito ay walang maririnig na pukpukan ó kainggay man sa alin mang bahay. At ang mgga tao sa pangpanggin ay naglalagay ngg pinagcacakilanlang tanda upang huag daanan ngg anomang sasakyán na ang lumabág sa ugaling itó ay nagdaranas ngg mabanggis na parusa.
Ang namatay sa digma ay ipinagdiriwan ngg di kawasa sa kanilang mgga panaghoy at sa kanilang paghahandog ngg mgga hayin na lubhang ipinagsasayá.
Ang namatay na pinagliluhan sa digma ó sa capayapaan ay ipinagluluksa ngg malaon at hindi ipinag- aalis ngg luksa hangang di maigantí. Ang pagganting itó ay ginaganap sa mgga pumatay, sa mgga kaaway at sa mgga taga ibang bayang di kaibigan.
Nagsisipaglibing din naman sa mgga batong burol[34] na malapit sa dagat at sa ibabaw ngg isang malapad na bato sa Katbalogan ani Delgado ay nakita niya ang maraming kabaong at mgga bunggo at buto. Ang mgga gayong dako na pinaglilibinggan ay lubhang pinagpipitaganan nila, dahil sa kapaniwalaang kung yao'y bangitin ó galawin ó lapastangganin ay may mangyayari sa kanila na ang kanilang tawag ay balin ito'y dili iba't maging bato, ó magkasakit ó matamaan ngg kidlat ó iba pang kapahamakan kaya: kaya't sa mgga dakong libinggan nila ay naglalagay ngg bantay ó tanod upang huag daanan ngg ano mang sasakyan at sino man ay huag magsalita ngg kahit ano sa gayo't gayong panahon, dahil sa malaking kasalanan sa kanila ang lumabag sa gayong ugali.
Sa Hulo at Mindanaw naman ay iba; iniupo ang bangkay sa isang upuang maybutas pagkatapos ay nilalamnan ang katawan ngg alkampor na isinisilid sa pamamag-itan ngg isang panghihip na Páhiná 97bungbóng na hinihipan sa bibig at sa ganitong paraan ay napananatili ang bangkay at di natutunaw. Matapos ito ay inililibing ngg paupo[35] sa yunggib na kanilang ginagawa sa ilalim ngg lupa, saka hinahainan sa harap ngg isang bungbong na tubig, isang pingang ikmo at ngg iba't ibang pagkain pa, at niwawakasan sa pagdaraos ngg kanilang kaugaliang pagdiriwan, na ani Delgado, ay naaáyon sa pananalig kay Mahoma at kay Pitágoras.
PAGLULUKSÂ
Tungkol naman sa pagluluksa, ani Chirino, ay nagdadamit ngg itim ang mgga tagalog at hindi kumacain ngg carne't isda, kundi kaunting gulay lamang, at ang tawag sa ganitong pagcuculasiyón ay sipa; ngguni't ani Delgado ay hindi kumacain ngg canin, hangang sa di macabihag (ngg kaaway marahil) at nagdadamit ngg yantók na inikid na umaabot hangang sa bisig, at ang ipinagpapawing gutom lamang ay saging at kamote: ano pa't kung hindi makabihag ay nagluluwat ngg hangang isang taón na nangganggalirang at nangganggayayat tuloy, at ang tawag, anya, sa kaugaliang ito ay maglahi.
Ang mgga taga Bisaya kung nagluluksa ay nag-dadamit ngg puti, saka nag-aahit ngg buhok sa ulo Páhiná 98at gayon din sa kilay na pinakatanda ngg kanilang pagdaramdam.
Pagka panggulo ang namatay ay tumatahimik ang bayan ngg malaon ó ilang araw ayon sa kalagayan ngg namatay, at sa boong panahong ito ay walang maririnig na pukpukan ó kainggay man sa alin mang bahay. At ang mgga tao sa pangpanggin ay naglalagay ngg pinagcacakilanlang tanda upang huag daanan ngg anomang sasakyán na ang lumabág sa ugaling itó ay nagdaranas ngg mabanggis na parusa.
Ang namatay sa digma ay ipinagdiriwan ngg di kawasa sa kanilang mgga panaghoy at sa kanilang paghahandog ngg mgga hayin na lubhang ipinagsasayá.
Ang namatay na pinagliluhan sa digma ó sa capayapaan ay ipinagluluksa ngg malaon at hindi ipinag- aalis ngg luksa hangang di maigantí. Ang pagganting itó ay ginaganap sa mgga pumatay, sa mgga kaaway at sa mgga taga ibang bayang di kaibigan.
44 Of 59
Ang luksa naman ngg mgga babae na pinanggangganláng moratales ay gaya rin ngg sa mgga lalaki; ngguni't
hindi ngga lamang nangbibihag ó pumapatay man upang makakain ngg canin, kundi nagsisisakay sa isang
balanggay (bangka) na nilululanan ngg saganang pagkain, saka nagsasama ngg anim na lalaki na isa ang
namimiloto, isa ang sumasaguan at isa ang tumitikin at tatlo pang Páhiná 99matatapang na lalaki na
may naipakita ngg kagilasan. Ang mgga ito'y napasa sa ibang bayang kasundo nila na habang
namamangka ay inaawit ang kanilang mgga katapanggan, ang kanilang mgga nabihag at napatay sa digma
na itinutugma sa paggaod; at pagdating sa bayang pinaroroonan ay nakikipagsayaha't nakikipag-
lasinggan doon at kung gayon ay inaalis ang kanilang mgga balabal na puti at ang kanilang mgga suot na
yantok sa bisig at nggalanggala saka kumakain ngg kanin at nagsusuot uli ngg mgga hiyas[36].
[20]
Ito'y minasama ngg mgga paring manunulat ngguni't ani Rizal, ay matwid at si Cristo man anya, kaya naparito sa lupa ay upang magturo ngg isang Religion ngg pag-ibig at pag-asa na makaaaliw sa kahirapan ngg nasa hirap, at sa ganito anya ay bakit pa paitin ang mgga huling oras ngg pamumuhay, bakit papaghihirapin at papag-aalapapin ang isang kapatid sa gayong kakilakilabot na mgga sandali ngg paglipat doon sa walang hangang bayan?
[21]
Hanggang dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ang ganitong hanap buhay ay pinakikinabangan saan saan man.
[22]
Ang ugaling ito ay natutunghan pa natin sa mgga santong kasulatan na si Job ay isa sa nanganyaya ngg mgga taga panaghoy at gayon din sa Kanaan at iba't iba pang lupain.
[23]
Hindi kakaunting aklat ang ating kababasahan ngg ugaling ito na dating ginagawa ngg mgga taga Persia, taga-Ejipto at ipa ba.
[24]
Itong ugaling pagsuob sa pagpapanatili sa bangkay na huwag matunaw ay lubhang matandang ugali na di malaman kung ito'y katutubong ugali sa Ejipto ó ating minana pa sa iba. Ang mgga taga Peru ay nag- ugali rin nito, datapwa't karaniwa'y di pa nilalagyan ngg gamot at sa lupang maapog na lamang itinatapon.
[25]
Ang pagsuob at pagpapabanggo sa bangkay ay lubhang matandang kaugalian at hindi lamang ang mgga dating Romano at Griego ang nag-ugali nito, kun di pati ngg Hebreo na gaya ngg ating nababasa sa paglilibing kay haring Asa.
[20]
Ito'y minasama ngg mgga paring manunulat ngguni't ani Rizal, ay matwid at si Cristo man anya, kaya naparito sa lupa ay upang magturo ngg isang Religion ngg pag-ibig at pag-asa na makaaaliw sa kahirapan ngg nasa hirap, at sa ganito anya ay bakit pa paitin ang mgga huling oras ngg pamumuhay, bakit papaghihirapin at papag-aalapapin ang isang kapatid sa gayong kakilakilabot na mgga sandali ngg paglipat doon sa walang hangang bayan?
[21]
Hanggang dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ang ganitong hanap buhay ay pinakikinabangan saan saan man.
[22]
Ang ugaling ito ay natutunghan pa natin sa mgga santong kasulatan na si Job ay isa sa nanganyaya ngg mgga taga panaghoy at gayon din sa Kanaan at iba't iba pang lupain.
[23]
Hindi kakaunting aklat ang ating kababasahan ngg ugaling ito na dating ginagawa ngg mgga taga Persia, taga-Ejipto at ipa ba.
[24]
Itong ugaling pagsuob sa pagpapanatili sa bangkay na huwag matunaw ay lubhang matandang ugali na di malaman kung ito'y katutubong ugali sa Ejipto ó ating minana pa sa iba. Ang mgga taga Peru ay nag- ugali rin nito, datapwa't karaniwa'y di pa nilalagyan ngg gamot at sa lupang maapog na lamang itinatapon.
[25]
Ang pagsuob at pagpapabanggo sa bangkay ay lubhang matandang kaugalian at hindi lamang ang mgga dating Romano at Griego ang nag-ugali nito, kun di pati ngg Hebreo na gaya ngg ating nababasa sa paglilibing kay haring Asa.
45 Of 59
[26]
Itong paggamot sa bangkay upang manatili at huag mabulok ay inugali rin ngg maraming lupain at lalo na sa Ejipto, dahil kapaniwalaang ang kaluluwa'y nagbabalik uli at ani Simon Henry Gage, ay sinaysay ni Diodoro ang kapanalígang ito noong taong 484 bago nakatawang tao ang Pangginoóng Jesucristo.
[27]
Anang iba ay dahil sa kapaniwalaan na kung mayaman ó may maraming baon ay sasalubungging mabuti saan man dumating; at sa ibang lupain ay inugali rin ito upang maibili, di umano, nang pagkain at kung sakaling magdadagat ay maibayad sa sasakyán at sa ganito ay ating nababasa ang pagtawa ni Luciano sa kanyang mgga kalupain noong una, tungkol sa bangka at bayad ni Caronte na gaya rin ngg ginawa nina Hircano at Herodes sa libinggan ni David.
[28]
Ang pag-iinggat ngg mgga buto ó abo kaya na pinakaalala ay ugali ngg maraming bayan at sa akala ko ay upang madala nila saan mang lupain ó bayan sila malipat, gaya na ngga ngg ibinilin ni Jose sa kanyang mgga kapatid na kung tamuhin nila ang lupaing sa kanila'y inpinanggaco ngg Dios ay huag iwan ang kanyang mgga buto sa lupain ngg Egipto.
[29]
Ani Rizal ay makapupong magaling na igalang ang mgga bunggo't butó ngg kanilang mgga magulang at kanunuan na siya nilang pinagkakautanggan ngg buhay, bait at ngg halos lahat, kay sa igalang ang buto't buhok (reliquia) ngg mgga di umano'y santo na di man lamang nila nakilala ó nakaulayaw at marahil ay di makaalala sa kanila kailan man.
[30]
Ito'y naaayon sa ugali ngg mgga dating taga Hebreo, Persa at India, at gayon din sa dakong kanluran ngg Arabia noong panahon ni Job na ang yama't hiyás sa libinggan ay marami pa kay sa na sa bahay nilá.
[31]
Ang ugaling ito ay ugali rin ngg iba't ibang lahi na, magpiging ó mag anyaya pagkatapos ngg paglilibing; at dito sa Pilipinas ay pinagtakhang malabis ngg mgga taga Europa at hangang sa tinatawanan kung minsan; datapua't ani Rizal, ay matwid gawin ang kasayahan yaon, dahil sa kapaniwalaan dito noon una na ang namatáy ay giginhawa. At nggayon, ani Rizal, bagá man napawi na ang kapaniwalaáng yaón at sinusunod pa rin ang dating ugali, ay wala ngg iba pang kahulugan, kundi ang kaugalian na lamang ngg mgga Tagarito na di maaring di aluki't handaan ngg umaaliw at umaambag sa namatayan, ay sinasapantaha ngg mgga taga Europa na isang piginggan. Ang katunayan, anya, na hindi piginggan ay hindi inaanyayahan ang wala sa bahay at ang nandoon naman ay hindi na pinipilit sa pagdulóg sa dulang na kung sa bagay ay ugali rito. Anya'y ang pasiyam sampu ngg katapusan ay isang pakikipagsiyam ngg mgga kaibiga't kamag-anak sa kabahay ngg namatay, at ang mgga ito, palibhasa't nangga sa bahay ay
Itong paggamot sa bangkay upang manatili at huag mabulok ay inugali rin ngg maraming lupain at lalo na sa Ejipto, dahil kapaniwalaang ang kaluluwa'y nagbabalik uli at ani Simon Henry Gage, ay sinaysay ni Diodoro ang kapanalígang ito noong taong 484 bago nakatawang tao ang Pangginoóng Jesucristo.
[27]
Anang iba ay dahil sa kapaniwalaan na kung mayaman ó may maraming baon ay sasalubungging mabuti saan man dumating; at sa ibang lupain ay inugali rin ito upang maibili, di umano, nang pagkain at kung sakaling magdadagat ay maibayad sa sasakyán at sa ganito ay ating nababasa ang pagtawa ni Luciano sa kanyang mgga kalupain noong una, tungkol sa bangka at bayad ni Caronte na gaya rin ngg ginawa nina Hircano at Herodes sa libinggan ni David.
[28]
Ang pag-iinggat ngg mgga buto ó abo kaya na pinakaalala ay ugali ngg maraming bayan at sa akala ko ay upang madala nila saan mang lupain ó bayan sila malipat, gaya na ngga ngg ibinilin ni Jose sa kanyang mgga kapatid na kung tamuhin nila ang lupaing sa kanila'y inpinanggaco ngg Dios ay huag iwan ang kanyang mgga buto sa lupain ngg Egipto.
[29]
Ani Rizal ay makapupong magaling na igalang ang mgga bunggo't butó ngg kanilang mgga magulang at kanunuan na siya nilang pinagkakautanggan ngg buhay, bait at ngg halos lahat, kay sa igalang ang buto't buhok (reliquia) ngg mgga di umano'y santo na di man lamang nila nakilala ó nakaulayaw at marahil ay di makaalala sa kanila kailan man.
[30]
Ito'y naaayon sa ugali ngg mgga dating taga Hebreo, Persa at India, at gayon din sa dakong kanluran ngg Arabia noong panahon ni Job na ang yama't hiyás sa libinggan ay marami pa kay sa na sa bahay nilá.
[31]
Ang ugaling ito ay ugali rin ngg iba't ibang lahi na, magpiging ó mag anyaya pagkatapos ngg paglilibing; at dito sa Pilipinas ay pinagtakhang malabis ngg mgga taga Europa at hangang sa tinatawanan kung minsan; datapua't ani Rizal, ay matwid gawin ang kasayahan yaon, dahil sa kapaniwalaan dito noon una na ang namatáy ay giginhawa. At nggayon, ani Rizal, bagá man napawi na ang kapaniwalaáng yaón at sinusunod pa rin ang dating ugali, ay wala ngg iba pang kahulugan, kundi ang kaugalian na lamang ngg mgga Tagarito na di maaring di aluki't handaan ngg umaaliw at umaambag sa namatayan, ay sinasapantaha ngg mgga taga Europa na isang piginggan. Ang katunayan, anya, na hindi piginggan ay hindi inaanyayahan ang wala sa bahay at ang nandoon naman ay hindi na pinipilit sa pagdulóg sa dulang na kung sa bagay ay ugali rito. Anya'y ang pasiyam sampu ngg katapusan ay isang pakikipagsiyam ngg mgga kaibiga't kamag-anak sa kabahay ngg namatay, at ang mgga ito, palibhasa't nangga sa bahay ay
46 Of 59
hinahandaan ngg kahit ano na siyang ugali; nggunit hindi piging ó paganyaya, sapagka't ang mgga Tagarito
ay hindi nagaanyaya ngg chaá lamang sa anomang piginggan. Ang catapusan na pinakahuling araw ngg
pagsisiyam, ay tila anyayahan na dahil sa higit na sa chaá at ang katunaya'y hapunan na ngga; dapatwa't
ito'y sanhi ngg ugali ngg kalahatan dito na ang ano mang bagay ay niwawakasan ngg mainam, at sa
ganito'y lalong sumasaya dahil sa siyang huling araw, at sapagka't ang Tagarito ay walang ugaling
magwalang kibo na di paghandaan ang mgga panauhin ay sinapantaha ito ngg mgga taga ibang lupain an
isang pistahan ó sáyahan.
[32]
Ang pag-iinggat ngg bangkay sa mgga yunggib at kung saan saan ay ugali ngg mgga taga Egipto, dahil sa kapaniwalaan nila na habang ang bangkay ay hindi natutunaw at habang kalakip ngg ba (ó káluluwa) at ngg chu (ó pag-iisip, ay boo ang pagkatao at hindi hinihiwalayan ngg ka na espíritung nananahanán sa libinggan at siyang sa tao ay "kumakalingga: nagpapanatili, nakapagpapalinis, nakapagpapa galing at nakapagpapasaya" at di umano'y isang espiritung laging kasamasama ngg tao, at sa ganito'y pinakaiinggatan ang bangkay at ipinipili ngg mgga mapagtataguan.
[33]
Ani Colin ay nakita niya ang paglilibing sa isang panggulo sa Bohol na sinamahan ngg pitong pung alipin. Si P. Chirino ay may binangit din sa kanyang aklat na ganito.
[34]
Ang paglalagay ngg bangkay sa matataás na lugal ó dako at gayon din ang pagbibitin sa mgga punong kahoy ay inugali ngg ilang lahi noong una at marahil, ay upang mainggatang huwag malapa ngg hayop.
[35]
Itong ugaling maglibing ngg paupo ay dating kaugalian sa Hilagang América at di umano'y naging kaugalian din sa Timog ngg Bretania.
[36]
Sa akala ko ay sa Bisaya inuugali ito dahil sa ang luksa ay puti at marahil ay ginaganap ito pagcatapos na maiganti ang namatay kung sa digma namatay, ó kung pinagliluhan.
Páhiná 100
[32]
Ang pag-iinggat ngg bangkay sa mgga yunggib at kung saan saan ay ugali ngg mgga taga Egipto, dahil sa kapaniwalaan nila na habang ang bangkay ay hindi natutunaw at habang kalakip ngg ba (ó káluluwa) at ngg chu (ó pag-iisip, ay boo ang pagkatao at hindi hinihiwalayan ngg ka na espíritung nananahanán sa libinggan at siyang sa tao ay "kumakalingga: nagpapanatili, nakapagpapalinis, nakapagpapa galing at nakapagpapasaya" at di umano'y isang espiritung laging kasamasama ngg tao, at sa ganito'y pinakaiinggatan ang bangkay at ipinipili ngg mgga mapagtataguan.
[33]
Ani Colin ay nakita niya ang paglilibing sa isang panggulo sa Bohol na sinamahan ngg pitong pung alipin. Si P. Chirino ay may binangit din sa kanyang aklat na ganito.
[34]
Ang paglalagay ngg bangkay sa matataás na lugal ó dako at gayon din ang pagbibitin sa mgga punong kahoy ay inugali ngg ilang lahi noong una at marahil, ay upang mainggatang huwag malapa ngg hayop.
[35]
Itong ugaling maglibing ngg paupo ay dating kaugalian sa Hilagang América at di umano'y naging kaugalian din sa Timog ngg Bretania.
[36]
Sa akala ko ay sa Bisaya inuugali ito dahil sa ang luksa ay puti at marahil ay ginaganap ito pagcatapos na maiganti ang namatay kung sa digma namatay, ó kung pinagliluhan.
Páhiná 100
47 Of 59
Ikalabing limang pangkat.
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a Tagarito.
Kung paanong ang mgga tagarito ay may dating sariling ayos ngg pamamayan at pag-uugali ay may dati ring sariling religion ó ayos ngg pagsamba't pananampalataya.
Ang pagsamba't pananampalatayang ito ngg mgga Tagarito ay iba't iba, dahil dito sa Luzón ay may kaibahan at gayon din sa Bisaya at Mindanaw.
Ang religion dito sa Luzón ay ang pananampalataya sa Diyos na Maykapal at Lumikha ngg boong sangsinukob na pinanggangganlang Bathala[37] ngg mgga Tagarito.
Itong Diyos Bathala na kadakidakilaan at nasa kaitaas-itasaan ay hindi ipinagtatayo ngg simbahan ó inaalayan man ngg ano mang hayin[38].
Páhiná 101Ang Diyos Bathala ring ito ay mayroong maraming Tagapanggasiwa dito sa sandaigdigan na siyang nangganggasiwa sa kanikanyang kinaroroonan. Ang mgga ito'y ang mgga pinanggangganlang anito ngg mgga Tagalog, na ang iba'y nangganggansiwa sa mgga magsasaka, ang iba'y sa mgga magdadagat, ang iba'y sa mgga mandidigma, ang iba'y sa mgga sakit at ibp. Bawa't isa nito'y may kanikanyang panggalan at siyang mgga pinakapintakasi; kaya't ang kanilang pasintabi't hayin ay naririnig at námamalas sa lahat ngg dako dahil sa ganang kanila'y may pintakasi saa't saan man, mapa sa kati't mapasa tubig at mapa sa lupa't, mapa sa langgit: anopa't ang sangsinukob sa ganang kanila ay puno ngg mgga pintakasing anito nila.
Ang karamihan nitong mgga anitong pinipintakasi nila ay ang kanilang mgga kanunuan[39] na lubha pa yaong nanggabantog sa pamumuhay, dahil sa ayon sa kapanaligan ngg mgga dating Tagarito ay napapa sa kaluwalhatian ang mgga namamatay.
Bukod dito sa mgga anitong nabangit ay kumikilala sa mgga larawang sarisaring hugis na kanilang iniinggatan sa kanikanilang bahay at gayon din sa mgga yunggib na pawang inaalayan ngg mgga pabanggo, pagkain at mgga bungga ngg kahoy. Ang mgga hugis di umano ngg mgga ito ay nanggakahalokipkip Páhiná 102ang mgga kamay at nanggapapatong ang mgga siko sa mgga tuhod (na marahil ay nanggakapaninkayad), kung minsa'y nanggadidiit ang mgga bisig sa mgga tagiliran at nanggapapatong ang mgga kamay sa puson ó kun dili ay nanggahabalokipkip sa dibdib at ang kamay ay nanggapapatong sa mgga dakong itaas ngg suso.
Nanggagsisisamba rin sa araw at buwan[40] gaya ngg mgga taga Asiria at sa mgga hayop at ibon na gaya ngg mgga taga Egipto. Dito sa katagalugan di umano'y may sinasambang ibong[41] kulay bughaw ó asul na pinanggangganlang Bathala na dili iba't siyang panggalan ngg Dios: at sa uwak na Páhiná 103pinanggangganlang May-lupa ó may-ari ngg lupa ang ibig sabihin.
Ang mababanggis na hayop na gaya ngg buwaya at iba pa ay kanilang iginagalang at pinagbibigyang pasintabi; ngguni't di umano'y dahil sa takot at hindi sa anomang bagay, at sa ganito'y binábangit nila sa kanilang panunumpa na lamunin ako ngg buwaya kundi ko tuparin: kaya't ngg kumilala sa Pamahalaan ngg España ang mgga panggulo dito sa Maynila at Tundó noong taong 1571 ay nanggagsisumpa di
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a Tagarito.
Kung paanong ang mgga tagarito ay may dating sariling ayos ngg pamamayan at pag-uugali ay may dati ring sariling religion ó ayos ngg pagsamba't pananampalataya.
Ang pagsamba't pananampalatayang ito ngg mgga Tagarito ay iba't iba, dahil dito sa Luzón ay may kaibahan at gayon din sa Bisaya at Mindanaw.
Ang religion dito sa Luzón ay ang pananampalataya sa Diyos na Maykapal at Lumikha ngg boong sangsinukob na pinanggangganlang Bathala[37] ngg mgga Tagarito.
Itong Diyos Bathala na kadakidakilaan at nasa kaitaas-itasaan ay hindi ipinagtatayo ngg simbahan ó inaalayan man ngg ano mang hayin[38].
Páhiná 101Ang Diyos Bathala ring ito ay mayroong maraming Tagapanggasiwa dito sa sandaigdigan na siyang nangganggasiwa sa kanikanyang kinaroroonan. Ang mgga ito'y ang mgga pinanggangganlang anito ngg mgga Tagalog, na ang iba'y nangganggansiwa sa mgga magsasaka, ang iba'y sa mgga magdadagat, ang iba'y sa mgga mandidigma, ang iba'y sa mgga sakit at ibp. Bawa't isa nito'y may kanikanyang panggalan at siyang mgga pinakapintakasi; kaya't ang kanilang pasintabi't hayin ay naririnig at námamalas sa lahat ngg dako dahil sa ganang kanila'y may pintakasi saa't saan man, mapa sa kati't mapasa tubig at mapa sa lupa't, mapa sa langgit: anopa't ang sangsinukob sa ganang kanila ay puno ngg mgga pintakasing anito nila.
Ang karamihan nitong mgga anitong pinipintakasi nila ay ang kanilang mgga kanunuan[39] na lubha pa yaong nanggabantog sa pamumuhay, dahil sa ayon sa kapanaligan ngg mgga dating Tagarito ay napapa sa kaluwalhatian ang mgga namamatay.
Bukod dito sa mgga anitong nabangit ay kumikilala sa mgga larawang sarisaring hugis na kanilang iniinggatan sa kanikanilang bahay at gayon din sa mgga yunggib na pawang inaalayan ngg mgga pabanggo, pagkain at mgga bungga ngg kahoy. Ang mgga hugis di umano ngg mgga ito ay nanggakahalokipkip Páhiná 102ang mgga kamay at nanggapapatong ang mgga siko sa mgga tuhod (na marahil ay nanggakapaninkayad), kung minsa'y nanggadidiit ang mgga bisig sa mgga tagiliran at nanggapapatong ang mgga kamay sa puson ó kun dili ay nanggahabalokipkip sa dibdib at ang kamay ay nanggapapatong sa mgga dakong itaas ngg suso.
Nanggagsisisamba rin sa araw at buwan[40] gaya ngg mgga taga Asiria at sa mgga hayop at ibon na gaya ngg mgga taga Egipto. Dito sa katagalugan di umano'y may sinasambang ibong[41] kulay bughaw ó asul na pinanggangganlang Bathala na dili iba't siyang panggalan ngg Dios: at sa uwak na Páhiná 103pinanggangganlang May-lupa ó may-ari ngg lupa ang ibig sabihin.
Ang mababanggis na hayop na gaya ngg buwaya at iba pa ay kanilang iginagalang at pinagbibigyang pasintabi; ngguni't di umano'y dahil sa takot at hindi sa anomang bagay, at sa ganito'y binábangit nila sa kanilang panunumpa na lamunin ako ngg buwaya kundi ko tuparin: kaya't ngg kumilala sa Pamahalaan ngg España ang mgga panggulo dito sa Maynila at Tundó noong taong 1571 ay nanggagsisumpa di
48 Of 59
umanong: sila'y ilubog ngg araw, at sila'y lamunin ngg mgg a buwaya at sila'y kapootan ngg mgg a babae
kung magculang sa canilang pangg aco. At upang mabigyan pa ngg lubhang katibayan ang sumpang itó
ay ginaganap ang tinatawag nilang pasambahan, na di umano'y nagsahaharap ngg larawan ngg isang
malaking hayop, saca sinasabing lamunin sila noon cung hindi sila tumupad ngg canilang pangg aco, at
pagcatapos ay nagsisindi ngg isang candila at saca muling nagsabi na cung paanong nauupós ang
candilang yaon ay gayon din mauupós ang magculang. At sa ganito'y napagkikilala na ang canilang
pagpapasintabi sa mgga hayop ay maipaparis sa pagpapasintabi ngg taga Egipto sa mgga pinasisintabian
naman nilang mgga hayop din.
Ang ibang malalaking bató sa mgga pangpanggin ay pinagbibigyán pasintabi na pinag-aalayan ngg hayin cahi't ano, isang putol na tikín Páhiná 104halimbawa. At dito sa ilog Pasig di umano'y may isang malaking bato na ayon sa naging capaniwalaan ay buwayang naging bató (marahil sa Guadalupe) at pinagbigyán din pasintabi ngg mgga namamangka na inaalayan ngg cahit ano hangang sa sinira di umano ngg mgga pareng agustino ang batong yaon at tinirikan ngg isang cruz, saca pinagtayuan ngg isang munting simbahan na ipinatungcol cay San Nicolás.
Ang matatandang punong cahoy at lalong lalo na ang puno ngg baliti[42] ay pinagbibigyan ding pasintabi at sa ganang canila'y casalanan na pagisipang putulin, at ang dahil di umano'y siyang sinisilunggan at tinatahanan ngg mgga anito[43].
Ang mgga anitong nabangit (palibhasa'y hindi casinsacdal ni Bathala) ay siyang mgga ipinagtatayo ngg mgga moog at bahay dalangginan na canilang pinanggangganlang ulangg o. Ang mgga ulangg o namang ito ay moog na cawayan ó torre na ani P. Chirino ay marikit ang pagcayari ayon sa caniyang nakita sa Taytay. Ang mgga ulangg ong itó marahil ay hindi dalangginang bayan, sapagca't di umano'y sa canicaniyang bahay ginaganap ang pagdalanggin, ó Páhiná 105cung sacali man ay bihirang gamitin ngg bayan.
Ang pagdalanggin ay idinaraos cailan ma't may cailanggan silang hilinggin sa anitong kinauuculang tawagan, na cung halimbawang sa pagcacasakit upang gumaling ó sa pagnanais na ang nasa hirap doon sa cabilang buhay ay mahanggo at sa ibang bagay pa, ay ang mgga nuno nilang anito ang tinatawagan na di umano'y siyang mgga nacacaalám ngg calagayan ngg nanggandoon sa cabilang búhay at mgga sumasagót sa dalanggin ngg catalona, cung halimbawa namang sa pag-paroon sa digma ó sa pagsalakay at upang magwagí ay ang hubog ngg langgit ang dinadalangginan na canilang pinanggangganlang bataubaw; at gayon din sa iba't ibang dahilan. Bucod dito ay nagsisidalanggin sa Diyos Inaginid at sa Diyos Amakawdak na dinidiyos din nila at marahil ay sa ibang bagay naman.
Ang nangganggasiwa sa pagdalanggin ó lumalagay na pinacaparê ó pinacapastor ay ang catalona na siyang nanunungcol nito. Ang paraan naman ngg pangganggasiwa ó pagdalanggin nitó ay mababasa sa Dating caugalian tungcol sa Paghihingg aló» at gayon din sa «Dating caugalian tungcol sa Pag-aasawa» pati ngg canilang bihis at sangcap. Ang mgga katolonang, ito, ani Colin, ay mayayaman ano pa't nanánamit ngg maririkit at nag hihiyas ngg maiinam[44].
Páhiná 106Ang mgga catalonang ito, bucod sa siyang-tatawagin sa ganganitong cailanggan ay siya ring 49 Of 59
Ang ibang malalaking bató sa mgga pangpanggin ay pinagbibigyán pasintabi na pinag-aalayan ngg hayin cahi't ano, isang putol na tikín Páhiná 104halimbawa. At dito sa ilog Pasig di umano'y may isang malaking bato na ayon sa naging capaniwalaan ay buwayang naging bató (marahil sa Guadalupe) at pinagbigyán din pasintabi ngg mgga namamangka na inaalayan ngg cahit ano hangang sa sinira di umano ngg mgga pareng agustino ang batong yaon at tinirikan ngg isang cruz, saca pinagtayuan ngg isang munting simbahan na ipinatungcol cay San Nicolás.
Ang matatandang punong cahoy at lalong lalo na ang puno ngg baliti[42] ay pinagbibigyan ding pasintabi at sa ganang canila'y casalanan na pagisipang putulin, at ang dahil di umano'y siyang sinisilunggan at tinatahanan ngg mgga anito[43].
Ang mgga anitong nabangit (palibhasa'y hindi casinsacdal ni Bathala) ay siyang mgga ipinagtatayo ngg mgga moog at bahay dalangginan na canilang pinanggangganlang ulangg o. Ang mgga ulangg o namang ito ay moog na cawayan ó torre na ani P. Chirino ay marikit ang pagcayari ayon sa caniyang nakita sa Taytay. Ang mgga ulangg ong itó marahil ay hindi dalangginang bayan, sapagca't di umano'y sa canicaniyang bahay ginaganap ang pagdalanggin, ó Páhiná 105cung sacali man ay bihirang gamitin ngg bayan.
Ang pagdalanggin ay idinaraos cailan ma't may cailanggan silang hilinggin sa anitong kinauuculang tawagan, na cung halimbawang sa pagcacasakit upang gumaling ó sa pagnanais na ang nasa hirap doon sa cabilang buhay ay mahanggo at sa ibang bagay pa, ay ang mgga nuno nilang anito ang tinatawagan na di umano'y siyang mgga nacacaalám ngg calagayan ngg nanggandoon sa cabilang búhay at mgga sumasagót sa dalanggin ngg catalona, cung halimbawa namang sa pag-paroon sa digma ó sa pagsalakay at upang magwagí ay ang hubog ngg langgit ang dinadalangginan na canilang pinanggangganlang bataubaw; at gayon din sa iba't ibang dahilan. Bucod dito ay nagsisidalanggin sa Diyos Inaginid at sa Diyos Amakawdak na dinidiyos din nila at marahil ay sa ibang bagay naman.
Ang nangganggasiwa sa pagdalanggin ó lumalagay na pinacaparê ó pinacapastor ay ang catalona na siyang nanunungcol nito. Ang paraan naman ngg pangganggasiwa ó pagdalanggin nitó ay mababasa sa Dating caugalian tungcol sa Paghihingg aló» at gayon din sa «Dating caugalian tungcol sa Pag-aasawa» pati ngg canilang bihis at sangcap. Ang mgga katolonang, ito, ani Colin, ay mayayaman ano pa't nanánamit ngg maririkit at nag hihiyas ngg maiinam[44].
Páhiná 106Ang mgga catalonang ito, bucod sa siyang-tatawagin sa ganganitong cailanggan ay siya ring 49 Of 59
mgga sangunian sa bala na (na siyang mgga tinatawag natin marahil na manghuhula at gaya rin marahil
ngg mgga astrologo[45]) sa Egipto na siya namang dating sangunian ngg mgga tagaroon.
Tungcol sa capanampalatayahán bagay sa mgga caluluwa ay nanggananampalatayang may cabilang búhay na kinaroroonan ngg mgga caluluwa ngg namamatay, at naniniwala ring may ibang calagayan ang mabubuti at may iba ang masasama. Ang sa mabubuti ay pinanggangganlang caluwalhatian at sa tula ay ulugan at ang sa masasama naman ay solad ó casamaan.
Doón sa kaluwalhatian, anila'y nacararating din ang nanggamamatay sa tabac, ang nanggásasacmal ngg buwaya at ang nanggamamatay sa lintic ó kidlat at di umano'y sa pamamagitan ngg bahag hari umaakya't na canilang pinanggangganlang balanggaw.
Sa pangginggilin naman, ay hindi nanggingginlin ang mgga tagarito, maliban cung ang mgga lalaki ay pasa digma, at cung ganito'y hindi gumagawa ang mgga babae sa boong panahóng yaon. At gayon din sa pitong araw ngg pagpapasimula ngg pamumungga ngg mgga halamana't bukiran, na hindi bumabayo ngg palay at hindi rin nagpapapasoc ngg taga ibang bayan, dahil sa di umano'y panahon ngg pagdalanggin sa Diyos upang pagcalooban sila ngg mabuting áni.
[37]
Itong salitang Bathala anáng maraming mairugin sa sarili natin wika ay hanggo sa Sanscrito at nábabasa sa isang aklát ngg ating calupaing manunulat na si G.P.A. Paterno,—sa dahong ica 36.
[38]
Ani Gat Rizal ay dahil sa inísip marahil ngg mgga Tagarito na ang Dios na Maycapal ngg sangsinucob ay hindi nangganggailanggan ngg gayong tahanan ó ngg mgga pang-libang at pangpalupag-loob, dahil sa Siya'y laging matuid at pantás at hindi nagbabago dalá ngg canyang pagka Dios.
[39]
Ang mgga taga Grecia noóng una ay may ganito ring pananampalataya, na ang sandaigdigan ay punô ngg canilang mgga bantog na canunúan na pinipintacasi nila.
[40]
Aní Gat Rizal ay napagkikilalang may matuid sila sa pagsamba sa araw at buwan, sapagca't anya'y ¿ano't di sasambahin ang sagísag ng cagandahan, ngg cawalang hangan at ngg pagca Dios?—¿anong bagay sa isipan ngg tao ang hihigit pa sa araw tungcol sa casacdalan, sa cabutihan, sa cagandahan at hangang sa máihuhuwad sa cawalang hangan?—Sa buwan naman, anya'y napagmamalas na siyang aasawa ngg araw, siyang diosa at dahil dito'y sinasamba rin.
[41]
Tungcol dito sa ibong bughaw ó asul na binangit ngg ibang manunulat na anila'y pinanggangganlang Bathala ay walang ganitong culay ani Rizal, cundi dilaw na siyang culyawan ó cilyawan, Marahil aní
Tungcol sa capanampalatayahán bagay sa mgga caluluwa ay nanggananampalatayang may cabilang búhay na kinaroroonan ngg mgga caluluwa ngg namamatay, at naniniwala ring may ibang calagayan ang mabubuti at may iba ang masasama. Ang sa mabubuti ay pinanggangganlang caluwalhatian at sa tula ay ulugan at ang sa masasama naman ay solad ó casamaan.
Doón sa kaluwalhatian, anila'y nacararating din ang nanggamamatay sa tabac, ang nanggásasacmal ngg buwaya at ang nanggamamatay sa lintic ó kidlat at di umano'y sa pamamagitan ngg bahag hari umaakya't na canilang pinanggangganlang balanggaw.
Sa pangginggilin naman, ay hindi nanggingginlin ang mgga tagarito, maliban cung ang mgga lalaki ay pasa digma, at cung ganito'y hindi gumagawa ang mgga babae sa boong panahóng yaon. At gayon din sa pitong araw ngg pagpapasimula ngg pamumungga ngg mgga halamana't bukiran, na hindi bumabayo ngg palay at hindi rin nagpapapasoc ngg taga ibang bayan, dahil sa di umano'y panahon ngg pagdalanggin sa Diyos upang pagcalooban sila ngg mabuting áni.
[37]
Itong salitang Bathala anáng maraming mairugin sa sarili natin wika ay hanggo sa Sanscrito at nábabasa sa isang aklát ngg ating calupaing manunulat na si G.P.A. Paterno,—sa dahong ica 36.
[38]
Ani Gat Rizal ay dahil sa inísip marahil ngg mgga Tagarito na ang Dios na Maycapal ngg sangsinucob ay hindi nangganggailanggan ngg gayong tahanan ó ngg mgga pang-libang at pangpalupag-loob, dahil sa Siya'y laging matuid at pantás at hindi nagbabago dalá ngg canyang pagka Dios.
[39]
Ang mgga taga Grecia noóng una ay may ganito ring pananampalataya, na ang sandaigdigan ay punô ngg canilang mgga bantog na canunúan na pinipintacasi nila.
[40]
Aní Gat Rizal ay napagkikilalang may matuid sila sa pagsamba sa araw at buwan, sapagca't anya'y ¿ano't di sasambahin ang sagísag ng cagandahan, ngg cawalang hangan at ngg pagca Dios?—¿anong bagay sa isipan ngg tao ang hihigit pa sa araw tungcol sa casacdalan, sa cabutihan, sa cagandahan at hangang sa máihuhuwad sa cawalang hangan?—Sa buwan naman, anya'y napagmamalas na siyang aasawa ngg araw, siyang diosa at dahil dito'y sinasamba rin.
[41]
Tungcol dito sa ibong bughaw ó asul na binangit ngg ibang manunulat na anila'y pinanggangganlang Bathala ay walang ganitong culay ani Rizal, cundi dilaw na siyang culyawan ó cilyawan, Marahil aní
50 Of 59
Rizal ay walang ganitóng ibon, at cung nagcaroón man ay maitutulad sa agila ni Jupiter, sa pavo real ni
Juno, sa calapati ni Venus, ó sa ibat íbang ibong kinatha lamang sa isip, ano pa't mgga sagisag na
caraníwang paghalintularan sa pagca Dios, ngg tanang tao. Ang ibon anyang ito na bughaw ó dilaw ay
siya marahil na sagisag ngg Dios na Maycapal na pinanggangganlang Bathala, at sapagca't hinahamac ngg
mgga misionero ang ano mang di nila sinasampalatayanan ay pinagcamalán nila marahil, Anya'y
maigagaya rin naman sa mgga Ita't Igulot na cung iya namang macakita ngg sagisag ngg Espiritu Santo ó
ngg sa mgga Evangelista na calapati, toro, leon, atb, ay hindi malayong ibalita naman ngg mgga ito sa
canilang mgga caibigan na ang mgga cristiano ay sumasamba sa calapati, sa toro sa leon at ibp. ayon sa
pagcasagísag sa mgga yaon.
[42]
Ang puno ngg baliti rito ay isang maitutulad sa mgga puno lotus sa Egipto, China at India na pinacagagalang at pinakabigyang pasintabi ngg mgga tagaroon. At sa Indi di umano'y ang calasutsé ang tinatawag na lotus.
[43]
Ngg mgga anito marahil na pinipintacasi nila sa parang at bukid.
[44]
Aní Rizal, ay napagkikitang saa't saan man ay pinakikinabanggan ang ganitong tungculin ó hanap- buhay.
[45]
Ang mgga nanghuhula ngg magyayari ayon sa calagaya't anyo ngg mgga tala. Páhiná 107
Ikalabing anim na Pangcat.
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a tagarito.
(Karugtong)
Sa pagsamba't pananampalataya sa Kalusunan; ay mapagmamalas ngg sino mang mapag-aral ngg iba't ibang religión na yao'y isang religiong haluán: at sapagka't hindi ang nasa ko rito'y saysayin ang dahil ngg pagkakahalohalong yaon, kundi isaysay lamang ang dating ugali ngg mgga Tagarito, ay ipatutuloy ko ang tungkol naman sa Kabisayaan.
Ang mgga taga Bisaya ay sumasampalataya rin ngg halos kagaya ngg mgga taga Luzón, dahil sa ganang kanila, ang Bathala nating lumalang ngg sangsinukob at lumikha ngg tanang kinapal ay kinikilala rin at kanilang pinamamagatang Laon.
[42]
Ang puno ngg baliti rito ay isang maitutulad sa mgga puno lotus sa Egipto, China at India na pinacagagalang at pinakabigyang pasintabi ngg mgga tagaroon. At sa Indi di umano'y ang calasutsé ang tinatawag na lotus.
[43]
Ngg mgga anito marahil na pinipintacasi nila sa parang at bukid.
[44]
Aní Rizal, ay napagkikitang saa't saan man ay pinakikinabanggan ang ganitong tungculin ó hanap- buhay.
[45]
Ang mgga nanghuhula ngg magyayari ayon sa calagaya't anyo ngg mgga tala. Páhiná 107
Ikalabing anim na Pangcat.
Dating Pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a tagarito.
(Karugtong)
Sa pagsamba't pananampalataya sa Kalusunan; ay mapagmamalas ngg sino mang mapag-aral ngg iba't ibang religión na yao'y isang religiong haluán: at sapagka't hindi ang nasa ko rito'y saysayin ang dahil ngg pagkakahalohalong yaon, kundi isaysay lamang ang dating ugali ngg mgga Tagarito, ay ipatutuloy ko ang tungkol naman sa Kabisayaan.
Ang mgga taga Bisaya ay sumasampalataya rin ngg halos kagaya ngg mgga taga Luzón, dahil sa ganang kanila, ang Bathala nating lumalang ngg sangsinukob at lumikha ngg tanang kinapal ay kinikilala rin at kanilang pinamamagatang Laon.
51 Of 59
Kumikilala rin sila sa mgga anito na sa kanila'y diwata, na dili iba,t ang kanila ring mgga kanunuan na
pinipintakasi't tinatawagan sa bala ngg kailangganin, maging sa kati't maging sa tubig, maging sa buhay
na ito at maging sa kabila.
Nanggagsisikilala ring gaya ang mgga taga Luzón Páhiná 108sa mgga larawang sarisaring hugis na iniinggatan sa bahay ó kung dili'y sa mgga yunggib na pawang inaalayan ngg pabanggo, pagkain at ibp. at dito sa kabisayaan (sa Sebú) nakakita ngg ganito si Pigafeta[46] na anya'y nakadipa ang mgga kamay, nakabuka ang mgga hita at patiwarik ang bali ngg mgga paa; ang mukha'y malaki at may apat na malaking nggipin na kasinglaki ngg mgga panggil ngg baboy-damó at nanggakukulayan[47].
Sa araw at bwan naman ay nanggagsi sisamba rin na gaya sa Kalusunan: At dito nakita ni Pigafeta ang paraan ngg pagsamba sa araw, na anya'y ganito:
Sa pagpapasimula ay tumutugtog ngg ilang malaking tambol; saka naglalapit ngg tatlong pingan; na dalawa'y punô ngg kanin at ngg mais na nabibilot sa dahon, at may kasamang isdâ; at ang isa'y may káyong kambray at dalawang hidahon ngg palma Naglalatag ngg kayong kambray sa lupa, sakâ lumalapit ang dalawang matandang babae na bawa't isa'y may tanggang pakakak. Pagkatapos ay nilalakaran ang kayong kambray Páhiná 109na nalalatag at tuloy gumagalang sa araw, sakâ isinusuot nila ang nabangit na kayo. Kung magkagayon ay nagtatali ngg panyô sa ulo ang isa sa mgga ito na sa noo ibinubuhol na pinag sisikapan na magkaroon ngg dalawang parang sunggay at pagkatanggan ngg ibang panyô ay sumasayaw at humihihip ngg kanyang pakakak at tuloy gumagalang sa araw.
Ang isa namang matandang babae ay dumadampot ngg isang dahon ngg palma at gaya rin noong isa na sumasayaw at humihihip ngg kanyang pakakak. Ang pagsayaw nilang ito at paghihip ngg kanilang mgga pakakak ay nagluluat ngg kaonti at kanilang sinasabayan ngg pagsasaysay sa araw ngg sarisaring bagay.
Matapos ito ay binibitiwan ngg isang matandang babae ang panyô niyang hawak sa kamay at dinadampot ang dahon ngg palma at kapwa humihihip ngg kanilang pakakak at sumasayaw na matagal sa palibot ngg isang baboy na nakahanda sa lupa. Ang isa'y nagsasaysay na marahan sa araw at ang isa naman ang sumasagot. Ano pa't ang araw at ang dalawang matandang babae ay parang may pagkakaunawaan.
Pagkatapos naman nito ay dumadampot ang isang matandang babae ngg isang copang alak at iniaalay sa kanyang kasayawan, at habang ipinagpapatuloy nila ang kanilang pagsasaysay sa araw ay makaapat ó makalimang Páhiná 110iniuukmang iinumin ang alak at habang ginagawa yaon ay iniwiwisik ang alak sa pusò ngg baboy. Kung matapos yaon ay binibitawan ang kopa, at humahawak ngg isang sibat na kanyang pinaiikot sa kamay, habang sumasayaw at nagsasaysay at makaapat ó makalimang iniuukma ang sibat sa pusô ngg baboy; ngguni't sa katapustapusan ay isinisibat at pinapaglalagpaslagpasanan, saka binubunot ulî na tinatakpan ang sugat at tuloy binabalot ngg damo.
Habang idinadaos ang ganitong pagdidiwan ay may apoy na laging nakahanda at hinihipan na pinapatay ngg matandang babaeng sumisibat sa baboy; samantalang ang isa naman ay isinasawsaw ang kanyang pakakak sa dugo ngg baboy at saka itinatanda yaon sa noo ngg kanyang asawa at ngg kanyang
Nanggagsisikilala ring gaya ang mgga taga Luzón Páhiná 108sa mgga larawang sarisaring hugis na iniinggatan sa bahay ó kung dili'y sa mgga yunggib na pawang inaalayan ngg pabanggo, pagkain at ibp. at dito sa kabisayaan (sa Sebú) nakakita ngg ganito si Pigafeta[46] na anya'y nakadipa ang mgga kamay, nakabuka ang mgga hita at patiwarik ang bali ngg mgga paa; ang mukha'y malaki at may apat na malaking nggipin na kasinglaki ngg mgga panggil ngg baboy-damó at nanggakukulayan[47].
Sa araw at bwan naman ay nanggagsi sisamba rin na gaya sa Kalusunan: At dito nakita ni Pigafeta ang paraan ngg pagsamba sa araw, na anya'y ganito:
Sa pagpapasimula ay tumutugtog ngg ilang malaking tambol; saka naglalapit ngg tatlong pingan; na dalawa'y punô ngg kanin at ngg mais na nabibilot sa dahon, at may kasamang isdâ; at ang isa'y may káyong kambray at dalawang hidahon ngg palma Naglalatag ngg kayong kambray sa lupa, sakâ lumalapit ang dalawang matandang babae na bawa't isa'y may tanggang pakakak. Pagkatapos ay nilalakaran ang kayong kambray Páhiná 109na nalalatag at tuloy gumagalang sa araw, sakâ isinusuot nila ang nabangit na kayo. Kung magkagayon ay nagtatali ngg panyô sa ulo ang isa sa mgga ito na sa noo ibinubuhol na pinag sisikapan na magkaroon ngg dalawang parang sunggay at pagkatanggan ngg ibang panyô ay sumasayaw at humihihip ngg kanyang pakakak at tuloy gumagalang sa araw.
Ang isa namang matandang babae ay dumadampot ngg isang dahon ngg palma at gaya rin noong isa na sumasayaw at humihihip ngg kanyang pakakak. Ang pagsayaw nilang ito at paghihip ngg kanilang mgga pakakak ay nagluluat ngg kaonti at kanilang sinasabayan ngg pagsasaysay sa araw ngg sarisaring bagay.
Matapos ito ay binibitiwan ngg isang matandang babae ang panyô niyang hawak sa kamay at dinadampot ang dahon ngg palma at kapwa humihihip ngg kanilang pakakak at sumasayaw na matagal sa palibot ngg isang baboy na nakahanda sa lupa. Ang isa'y nagsasaysay na marahan sa araw at ang isa naman ang sumasagot. Ano pa't ang araw at ang dalawang matandang babae ay parang may pagkakaunawaan.
Pagkatapos naman nito ay dumadampot ang isang matandang babae ngg isang copang alak at iniaalay sa kanyang kasayawan, at habang ipinagpapatuloy nila ang kanilang pagsasaysay sa araw ay makaapat ó makalimang Páhiná 110iniuukmang iinumin ang alak at habang ginagawa yaon ay iniwiwisik ang alak sa pusò ngg baboy. Kung matapos yaon ay binibitawan ang kopa, at humahawak ngg isang sibat na kanyang pinaiikot sa kamay, habang sumasayaw at nagsasaysay at makaapat ó makalimang iniuukma ang sibat sa pusô ngg baboy; ngguni't sa katapustapusan ay isinisibat at pinapaglalagpaslagpasanan, saka binubunot ulî na tinatakpan ang sugat at tuloy binabalot ngg damo.
Habang idinadaos ang ganitong pagdidiwan ay may apoy na laging nakahanda at hinihipan na pinapatay ngg matandang babaeng sumisibat sa baboy; samantalang ang isa naman ay isinasawsaw ang kanyang pakakak sa dugo ngg baboy at saka itinatanda yaon sa noo ngg kanyang asawa at ngg kanyang
52 Of 59
mgga kasama at pagkatapos ay sa lahat ngg kaharap.
Kung magawa nang lahat yaon ay hinuhubad ngg dalawang matandang babaeng yaon ang kanilang balabal at dinudulog ang nasa dalawang pingan na walang inaanyayahan, liban sa mgga babae lamang. Pagkatapos ay inaalisan ngg balahibo ang baboy sa apoy at ang mgga matandang babae lamang ang nakagagawa noon at ang hayop na ito, di umano, ay di maaaring kanin kailan man, malibang patayin ngg ganitong paraan.
Sa malaking bató sa mgga pangpanggin ay Páhiná 111nanggagpapasintabi rin: kaya't sa isang dako ngg pangpang sa Potal na nasa pulo ngg Panáy ay nanggag-aalay ang mgga magdadagat ngg pingan at bala na.
Gayon din sa malalaking punong cahoy na ipinacatatanggi rin ang baliti na di pinuputol at bagcus na ipinacacagalang.
Sa pagdalanggin at sa anó mang pagsanguni ay sa katalona rin ipinangganggasiwa na canilang pinamamagatang babaylana.
Nanggagsisipaniwala ring may cabilang buhay; ano pa't ang canilang pagsamba't pananampalataya ay masasabi nating caisa ngg mgga taga Luzón palibhasa'y caisang lahi; ngguni't bucod dito sa nanggabangit ay may iba pa silang capanaligan na siya nilang ikináiiba at dili iba't ang sumusunod.
Ang iba'y cumikilala sa Dios Lisbusawen na di umano'y siyang kinacasama ngg mgga caluluwa sa isang bundoc na nasa pulô ngg Burney (marahil ay Borneo).
Ang iba naman ay kumikilala sa Dios Sidapaw na siyang nagtatangkilik ngg isang malaking punong kahoy sa isang mataas na bundok sa Panay na pinanggangganlan Mayas ó Maya at ang Diyós na nabangit di umano'y siyang sumúsucat doon ngg buhay ngg tanang kinapal na pagdating sa kanyang sukat ay namamatay na walang pagsala.
Páhiná 112Nangganiniwala rin na may Diyós sa Infierno[48] na canilang pinanggangganlang Suinuran at Suigaguran at sa camay ngg mgga ito nahuhulog di umano ang balang caluluwang mamatay, at may Diyós namang tagapagdalá ngg caluluwa sa Infierno na pinamamagatang Diyós Magwayan, na pagdating sa balanggay nito ay sinasalubong ngg Diyós Sumpoy na siya namang tagapaghatid sa Diyós Suiburanin (casama marahil ngg Diyós Suinuran at Diyós Suigaguran) na anila'y siyang tagasacop sa lahat ang caluluwa, maging mabuti't maging masama; ngguni't ang mgga ito, di umano'y hindi pinababayaan ngg Diyós Pandake (na nasa bundoc din ngg Maya); kundi agad tinutubos dito sa pamamagitan ngg mgga maganito na siyang panggalan ngg mgga haying inihahandog sa canya roon sa bundoc: at sa ganito, ani P. Delgado, ay hindi lubhang pinagsisicapan ang pagpapacabuti, cundi ang pagpapacasipag upang magcaroon ngg pangtubos.
[46]
Si Pigafeta ay isang italiano na kasama ni Magallanes sa pagkasumpong ngg mgga kapuluang itó, at siyang tangging; sumulat ngg aklat na tungkol sa kanilang paglalakbay at pinamagatan niyang «Ang unang paglalakbay sa Palibot ngg Sandaigdigan».
Kung magawa nang lahat yaon ay hinuhubad ngg dalawang matandang babaeng yaon ang kanilang balabal at dinudulog ang nasa dalawang pingan na walang inaanyayahan, liban sa mgga babae lamang. Pagkatapos ay inaalisan ngg balahibo ang baboy sa apoy at ang mgga matandang babae lamang ang nakagagawa noon at ang hayop na ito, di umano, ay di maaaring kanin kailan man, malibang patayin ngg ganitong paraan.
Sa malaking bató sa mgga pangpanggin ay Páhiná 111nanggagpapasintabi rin: kaya't sa isang dako ngg pangpang sa Potal na nasa pulo ngg Panáy ay nanggag-aalay ang mgga magdadagat ngg pingan at bala na.
Gayon din sa malalaking punong cahoy na ipinacatatanggi rin ang baliti na di pinuputol at bagcus na ipinacacagalang.
Sa pagdalanggin at sa anó mang pagsanguni ay sa katalona rin ipinangganggasiwa na canilang pinamamagatang babaylana.
Nanggagsisipaniwala ring may cabilang buhay; ano pa't ang canilang pagsamba't pananampalataya ay masasabi nating caisa ngg mgga taga Luzón palibhasa'y caisang lahi; ngguni't bucod dito sa nanggabangit ay may iba pa silang capanaligan na siya nilang ikináiiba at dili iba't ang sumusunod.
Ang iba'y cumikilala sa Dios Lisbusawen na di umano'y siyang kinacasama ngg mgga caluluwa sa isang bundoc na nasa pulô ngg Burney (marahil ay Borneo).
Ang iba naman ay kumikilala sa Dios Sidapaw na siyang nagtatangkilik ngg isang malaking punong kahoy sa isang mataas na bundok sa Panay na pinanggangganlan Mayas ó Maya at ang Diyós na nabangit di umano'y siyang sumúsucat doon ngg buhay ngg tanang kinapal na pagdating sa kanyang sukat ay namamatay na walang pagsala.
Páhiná 112Nangganiniwala rin na may Diyós sa Infierno[48] na canilang pinanggangganlang Suinuran at Suigaguran at sa camay ngg mgga ito nahuhulog di umano ang balang caluluwang mamatay, at may Diyós namang tagapagdalá ngg caluluwa sa Infierno na pinamamagatang Diyós Magwayan, na pagdating sa balanggay nito ay sinasalubong ngg Diyós Sumpoy na siya namang tagapaghatid sa Diyós Suiburanin (casama marahil ngg Diyós Suinuran at Diyós Suigaguran) na anila'y siyang tagasacop sa lahat ang caluluwa, maging mabuti't maging masama; ngguni't ang mgga ito, di umano'y hindi pinababayaan ngg Diyós Pandake (na nasa bundoc din ngg Maya); kundi agad tinutubos dito sa pamamagitan ngg mgga maganito na siyang panggalan ngg mgga haying inihahandog sa canya roon sa bundoc: at sa ganito, ani P. Delgado, ay hindi lubhang pinagsisicapan ang pagpapacabuti, cundi ang pagpapacasipag upang magcaroon ngg pangtubos.
[46]
Si Pigafeta ay isang italiano na kasama ni Magallanes sa pagkasumpong ngg mgga kapuluang itó, at siyang tangging; sumulat ngg aklat na tungkol sa kanilang paglalakbay at pinamagatan niyang «Ang unang paglalakbay sa Palibot ngg Sandaigdigan».
53 Of 59
[47]
Anang iba'y hindi lahat ay gayon; kaya't sa ganang kay Rizal ay ang masasamang dinídiyos lamang marahil ang may malaking nggiping kasinglaki ngg panggil.
[48]
Ang pagkilala sa Dios sa Infierno at sa ibp. ay naging kapanaligan din na ibang nanggábansag na lupain, gaya sa Persia, India at atb, ngguni't marahil ay napulot ito ngg mgga taga Bisayang Malayo sa Religiong «Hinduismo» ngg mgga taga India at siyang inugali hangang dito; sapagka't sa Religiong "Hinduismo", bukod sa kumikilala sa tatlong pinakapanggulong Diyós ay kumikilala pa sa Diyós Yana na di umanoy, Diyos sa kainfiernohan: sa Diyos Ganesa ó Ganabali Diyós ngg karununggan at tagahawi ngg kapansanan; sa Diyós Kartikeya na pinakapintakasi sa digma; sa araw na pinamamagatan nilang Sunya, sa buwan na tinatawag nilang Soma at sa ibp.
Páhiná 113
Ikalabing pitong Pangkat.
Dating pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a tagarito.
(Karugtóng)
Tungkol sa kapanampalatayahán ngg hulíng bahagi ngg Pilipinas, na Hulo't Magindanaw, ay dapat malaman muna na ang mgga tagaroon ay hindi namayang sabay-sabáy, kundi ang iba, na gaya ngg mgga Manobo, Tiruray atb, ay siyang nanggauna; at ang iba naman ay masasapantahang mgga kasabay ó kasunod ngg mgga taga Malayang nagsipamayan sa Borneo noong dacong 1400.
Mapaniniwalaang ang pananampalataya ngg mgga unang namayan doon na gaya ngg mgga Manobo, Tiruray, atb. ay ang sa Kamalayahan na halos kagaya ngg dating pananampalataya ngg mgga taga Bisaya't tagarito sa Luzón: at sa catunayan ngg dumating dito ang mgga taga España ay may, nasumpunggan pang isang daco sa Mindanaw na pinanggangganlang De Flechas ó ngg mgga Pana na balang magdaan doon ay naghagagis ngg pana na pinatutusoc sa bato at siyang iniaalay nilang pinakahayin upan sila'y Páhiná 114macaraang tiwasay, bagay itong dili iba't isa sa mgga bahagi ngg capanaligan ngg mgga taga Bisaya't tagarito sa Luzón, na alayan ngg cahi't ano ang mgga pooc na kinalibinggan ngg canilang mgga nunò. At cung bagama't nalimutan na ang canilang pinaca-Bathala ó pinaca-Laon ay sanhi marahil sa pagcahicayat nila sa Mahometismo ó pananalig kay Mahoma na taglay ngg mgga huling nacapamayan nila.
Ang mgga sumunod ó huling namayan sa Hulo't Mindanaw ay ang nanggabangit nang casabay ó casunod ngg mgga namayan sa Borneo noong dacong 1400. Ngg panahong yaon ay halos laganap na ang pananalig cay Mahoma sa Kamalayahan at sa ganito ay mapaniniwalaan at siyang pagcaacala rin ngg mgga bagong manunulat na ang mgga yao'y nagsisipanalig na cay Mahoma ngg magsidating sa Hulo't Mindanaw, at
Anang iba'y hindi lahat ay gayon; kaya't sa ganang kay Rizal ay ang masasamang dinídiyos lamang marahil ang may malaking nggiping kasinglaki ngg panggil.
[48]
Ang pagkilala sa Dios sa Infierno at sa ibp. ay naging kapanaligan din na ibang nanggábansag na lupain, gaya sa Persia, India at atb, ngguni't marahil ay napulot ito ngg mgga taga Bisayang Malayo sa Religiong «Hinduismo» ngg mgga taga India at siyang inugali hangang dito; sapagka't sa Religiong "Hinduismo", bukod sa kumikilala sa tatlong pinakapanggulong Diyós ay kumikilala pa sa Diyós Yana na di umanoy, Diyos sa kainfiernohan: sa Diyos Ganesa ó Ganabali Diyós ngg karununggan at tagahawi ngg kapansanan; sa Diyós Kartikeya na pinakapintakasi sa digma; sa araw na pinamamagatan nilang Sunya, sa buwan na tinatawag nilang Soma at sa ibp.
Páhiná 113
Ikalabing pitong Pangkat.
Dating pagsamba't Pananampalataya ngg̃ mgg̃a tagarito.
(Karugtóng)
Tungkol sa kapanampalatayahán ngg hulíng bahagi ngg Pilipinas, na Hulo't Magindanaw, ay dapat malaman muna na ang mgga tagaroon ay hindi namayang sabay-sabáy, kundi ang iba, na gaya ngg mgga Manobo, Tiruray atb, ay siyang nanggauna; at ang iba naman ay masasapantahang mgga kasabay ó kasunod ngg mgga taga Malayang nagsipamayan sa Borneo noong dacong 1400.
Mapaniniwalaang ang pananampalataya ngg mgga unang namayan doon na gaya ngg mgga Manobo, Tiruray, atb. ay ang sa Kamalayahan na halos kagaya ngg dating pananampalataya ngg mgga taga Bisaya't tagarito sa Luzón: at sa catunayan ngg dumating dito ang mgga taga España ay may, nasumpunggan pang isang daco sa Mindanaw na pinanggangganlang De Flechas ó ngg mgga Pana na balang magdaan doon ay naghagagis ngg pana na pinatutusoc sa bato at siyang iniaalay nilang pinakahayin upan sila'y Páhiná 114macaraang tiwasay, bagay itong dili iba't isa sa mgga bahagi ngg capanaligan ngg mgga taga Bisaya't tagarito sa Luzón, na alayan ngg cahi't ano ang mgga pooc na kinalibinggan ngg canilang mgga nunò. At cung bagama't nalimutan na ang canilang pinaca-Bathala ó pinaca-Laon ay sanhi marahil sa pagcahicayat nila sa Mahometismo ó pananalig kay Mahoma na taglay ngg mgga huling nacapamayan nila.
Ang mgga sumunod ó huling namayan sa Hulo't Mindanaw ay ang nanggabangit nang casabay ó casunod ngg mgga namayan sa Borneo noong dacong 1400. Ngg panahong yaon ay halos laganap na ang pananalig cay Mahoma sa Kamalayahan at sa ganito ay mapaniniwalaan at siyang pagcaacala rin ngg mgga bagong manunulat na ang mgga yao'y nagsisipanalig na cay Mahoma ngg magsidating sa Hulo't Mindanaw, at
54 Of 59
siya tuloy na mgga humicayat sa mgga dinatnan At ayon sa sali't saling sabi ngg mgga moro sa Mindanaw,
aní Dr. Barrows ay si Kabunsuan ang humicayat sa canila. Ito'y isang taga Johore na anac ngg isang
lalaking taga Arabia at ngg isang babaeng taga Malaya. Si Kabunsuan ay dumating sa Mindanaw na may
maraming casamang nananalig sa canya at di umano'y siyang pinangaliggan ngg mgga dato sa Mindanaw.
Sinasapantaha na si Kabunsuan ay isa sa mgga inapo ni Mahoma sa dugo ngg cayang amang taga Arabia:
caya't hangga Páhiná 115nggayon daw ay ipinagmamalaki ni Alí at ngg mgga dato sa Mindanaw na sa
canilang mgga ugat ay umaagos pa ang dugo ngg profetang si Mahoma, na siyang nagtanyag ngg bagong
religiong mahometisimo na pinacareligion ngg mgga taga Hulo't Mindanaw.
Ang mahometismo ngg mgga taga Hulo't taga Mindanaw ay di lubhang cagaya ngg tunay na mahometismo, dahil sa ang lahat ngg religion habang tumatagal ay nababago ngg nababago. Gayon, ma'y inaasahan co, na sapagca't siyang religion ngg isang bahagi ngg Pilipinas ay maitatanong din mgga magiliwin sa ganitong casaysayan, «cung ano ang religiong mahometismo» At ang religion mahometismo ay ang itinanyag ni Mahoma na anya'y wala liban sa isang Dios at siya ang profeta ngg Dios at tuloy sinulat niya ang koran na nggayon'y siyang pinaka Biblia ngg mgga moro.
Si Mahoma ay anak ngg isang babaeng judia na naging kristiana at ngg lalaking si Abdallah na palasamba sa mgga diosdiosan (idolo). Siya'y ipinangganak sa Arabia noong taong 569 at mula sa kanyang pagkabata ay naulila sa kanyang mgga magulang: anopa't ang nagpalaki sa kanya ay si Abu Taleb na kangyang mabuting amain. Nang siya'y magkadalawang pu't limang taon ay naglingkod kay Kadihah na isang matandang baong taga Mekka na mayama't maranggal, at sa kagandahang Páhiná 116asal ni Mahoma ay naibigan hangang sa naging asawa. Sa ganito'y siya'y nagcasalapi at naluwagan sa canyang pamumuhay; anopa't nagcapanahon ngg pag-aaral at pagmamasid ngg mgga bagaybagay sa sandaigdigan.
Noon naman, ang Arabia na kanyang kinamulatan, ay siyang maitutulad nggayon sa Estados Unidos ngg Amérika, sa Inglaterra ngg Europa at sa Hapón ngg Asia, dahil sa kalayaan ngg isa't isa na makapapamili ngg kanikanyang religion, at sa gayon ay nabuksan ang kanyang isip ngg di ano lamang.
Sa kabanalan ni Mahoma ay napasasa yunggib ngg Hera (na malapit sa Mekka) taon taon at doon nagpapahinggang isang buwan (kung buwan ngg Ramadan), at minsan di umano'y napakita sa kanya roon sa yunggib ang angel Gabriel at pinagsaysayan siya ngg mgga lihim na bagay, na siya ang magiging profeta ngg Dios at magpapaisa ngg religion sa tanang kinapal na panggungguluhan ngg Dios na di malirip. Saka isinakay siya, di umano sa isang kahimahimalang hayop na ang panggala'y borak at inihatid siya mula sa templo ngg Mekka hangang sa Jerusalém. Mula rito ay isinama siya ngg angel Gabriel na sumampa sa pitong langgit at doo'y nakipagbatian siya sa mgga profeta, sa mgga patriarka at sa mgga angel. Sa dako pa roon ngg ikapitong langgit ay si Mahoma lamang ang pinatuloy, anopa't nalagpasan niya Páhiná 117ang tabing ngg pagkakaisa at sa harap ngg luklukan doon ay nalugmok siya hangang sa siya'y tinapik ngg kamay ngg Dios. Pagkatapos ay bumaba siya sa Jerusalém, sumakay uli sa borak at nagbalik sa Mekka.
Mula noo'y itinanyag ni Mahoma ang mgga salita ngg angel Gabriel na nggayo'y nasusulat sa Koran na dasala't banal na kasulatan ngg mgga mahometano.
Ang mahometismo ngg mgga taga Hulo't taga Mindanaw ay di lubhang cagaya ngg tunay na mahometismo, dahil sa ang lahat ngg religion habang tumatagal ay nababago ngg nababago. Gayon, ma'y inaasahan co, na sapagca't siyang religion ngg isang bahagi ngg Pilipinas ay maitatanong din mgga magiliwin sa ganitong casaysayan, «cung ano ang religiong mahometismo» At ang religion mahometismo ay ang itinanyag ni Mahoma na anya'y wala liban sa isang Dios at siya ang profeta ngg Dios at tuloy sinulat niya ang koran na nggayon'y siyang pinaka Biblia ngg mgga moro.
Si Mahoma ay anak ngg isang babaeng judia na naging kristiana at ngg lalaking si Abdallah na palasamba sa mgga diosdiosan (idolo). Siya'y ipinangganak sa Arabia noong taong 569 at mula sa kanyang pagkabata ay naulila sa kanyang mgga magulang: anopa't ang nagpalaki sa kanya ay si Abu Taleb na kangyang mabuting amain. Nang siya'y magkadalawang pu't limang taon ay naglingkod kay Kadihah na isang matandang baong taga Mekka na mayama't maranggal, at sa kagandahang Páhiná 116asal ni Mahoma ay naibigan hangang sa naging asawa. Sa ganito'y siya'y nagcasalapi at naluwagan sa canyang pamumuhay; anopa't nagcapanahon ngg pag-aaral at pagmamasid ngg mgga bagaybagay sa sandaigdigan.
Noon naman, ang Arabia na kanyang kinamulatan, ay siyang maitutulad nggayon sa Estados Unidos ngg Amérika, sa Inglaterra ngg Europa at sa Hapón ngg Asia, dahil sa kalayaan ngg isa't isa na makapapamili ngg kanikanyang religion, at sa gayon ay nabuksan ang kanyang isip ngg di ano lamang.
Sa kabanalan ni Mahoma ay napasasa yunggib ngg Hera (na malapit sa Mekka) taon taon at doon nagpapahinggang isang buwan (kung buwan ngg Ramadan), at minsan di umano'y napakita sa kanya roon sa yunggib ang angel Gabriel at pinagsaysayan siya ngg mgga lihim na bagay, na siya ang magiging profeta ngg Dios at magpapaisa ngg religion sa tanang kinapal na panggungguluhan ngg Dios na di malirip. Saka isinakay siya, di umano sa isang kahimahimalang hayop na ang panggala'y borak at inihatid siya mula sa templo ngg Mekka hangang sa Jerusalém. Mula rito ay isinama siya ngg angel Gabriel na sumampa sa pitong langgit at doo'y nakipagbatian siya sa mgga profeta, sa mgga patriarka at sa mgga angel. Sa dako pa roon ngg ikapitong langgit ay si Mahoma lamang ang pinatuloy, anopa't nalagpasan niya Páhiná 117ang tabing ngg pagkakaisa at sa harap ngg luklukan doon ay nalugmok siya hangang sa siya'y tinapik ngg kamay ngg Dios. Pagkatapos ay bumaba siya sa Jerusalém, sumakay uli sa borak at nagbalik sa Mekka.
Mula noo'y itinanyag ni Mahoma ang mgga salita ngg angel Gabriel na nggayo'y nasusulat sa Koran na dasala't banal na kasulatan ngg mgga mahometano.
55 Of 59
At sa kagandahan di umano ngg pagmumukha ni Mahoma, sampu ngg kanyang ugali't asal at ngg kanyang
matamis na pananalita na kalakip ngg kanyang kabanalan, ay pinananaligan siya, at hangan sa
paniniwalaang siya'y sinalubong ngg mgga punong kahoy, binati ngg mgga bato sampu ngg tubig, nagpakain
sa nagugutom, nagpagaling ngg may sakit at bumuhay ngg patay. Bukod dito'y ipinalagay ngg marami na
ang mgga salita ni Mahoma ay puspos na mgga aral ngg katotohanan at ang kanyang mgga gawa ay pawang
uliran ngg kabanalan (baga man ang dating kaugalian ngg panahong yaon na gaya ngg pag-aasawa ngg higit
sa isa at ibp. ay di niya pinawi); dahil sa ganang kanya'y wala ngg gaya ngg manalanggin, magkulasyon at
maglimos, sapagka't sa kanya ang pagdalanggin ay nakapapatnubay hangang sa kalahatian ngg daang
patunggo sa Diyos, ang pagkukulasyon ay nakapaghahatid hangan sa pintuan ngg tahanan ngg Diyos at ang
paglilimos ay siyang Páhiná 118ikinatatangap ngg Diyos sa tao. Anopa't sa gayong pananalig sa kanya
ay hindi laman ang kanyang asawa't mgga kaibigan ang sumampalataya kundi pati na ngg kanyang mgga
kababaya't kalupain, hangang sa siya'y nahalal na pinakapanggulo sa kanyang bayang tinubuan. At
sapagka't ang kanyang munakala'y papag-isahin ngg religión ang tanang kinapal ayon sa sinaysay sa
kanya ngg angel, ay hindi lamang ang kanyang lupain ang sinakop at hinikayat niya't ngg mgga humalili sa
kanya, kundi pati ngg mgga lupaín sa Europa, Africa, sa Asia at hangang dito sa Kasilangganan na dili iba't
siyang pinanánaligan pa hanga nggayon ngg ating mgga kalupaing taga Mindanaw at taga Huló.
Ang religióng ito at umabot hangang sa Mindoro at dito sa Maynila at kung hindi dumating rito ang mgga kastila ay naging moro marahil ang lahat ngg tagarito.
Páhiná 119
Ikalabingwalong Pangkat.
Isipan ngg̃ Ibang Tagarito Tungcol sa Pasimulâ ngg̃ Sangkinapal
Isa sa mgga kapaniwalaan ngg ibang mgga Tagarito na binangit, ngg mgga mananalaysay ay itong sumusunod:
Ang mgga tao sa baybayin na pinanggangganlang Iligayanes ay naniniwala na ang lupa't langgit ay hindi nagkaroon ngg pasimula: at di umano'y nagkaroon ngg dalawang Diyos na ang isa'y nagnggalang Kaptan at ang isa'y Magwayan: at ang hanggin sa lupa at ang hanggin sa dagat ay nagkaisa at sumuka ngg isang kawayan. Ang kawayan namang ito ay itinanim ngg Dios Kaptan, at ngg lumaki ay pumutok na nilabasan ngg dalawang kawayan na kapwa naging tao, na ang isa'y lalaki at ang isa'y babae. Ang lalaki ay pinangganlang Sikalak at ang babae'y Sikabay. Ang lalaki ay nagpahayag sa babayi na sila'y magisang dibdib, dahil sa walang iba dito sa sangdaigdigan; ngguni't hindi pumayag ang babae; sapagka't sila'y magkapatid na galing sa isang kawayan. Sa katapustapusan ay nagkasundo na sila'y yumaon at
Ang religióng ito at umabot hangang sa Mindoro at dito sa Maynila at kung hindi dumating rito ang mgga kastila ay naging moro marahil ang lahat ngg tagarito.
Páhiná 119
Ikalabingwalong Pangkat.
Isipan ngg̃ Ibang Tagarito Tungcol sa Pasimulâ ngg̃ Sangkinapal
Isa sa mgga kapaniwalaan ngg ibang mgga Tagarito na binangit, ngg mgga mananalaysay ay itong sumusunod:
Ang mgga tao sa baybayin na pinanggangganlang Iligayanes ay naniniwala na ang lupa't langgit ay hindi nagkaroon ngg pasimula: at di umano'y nagkaroon ngg dalawang Diyos na ang isa'y nagnggalang Kaptan at ang isa'y Magwayan: at ang hanggin sa lupa at ang hanggin sa dagat ay nagkaisa at sumuka ngg isang kawayan. Ang kawayan namang ito ay itinanim ngg Dios Kaptan, at ngg lumaki ay pumutok na nilabasan ngg dalawang kawayan na kapwa naging tao, na ang isa'y lalaki at ang isa'y babae. Ang lalaki ay pinangganlang Sikalak at ang babae'y Sikabay. Ang lalaki ay nagpahayag sa babayi na sila'y magisang dibdib, dahil sa walang iba dito sa sangdaigdigan; ngguni't hindi pumayag ang babae; sapagka't sila'y magkapatid na galing sa isang kawayan. Sa katapustapusan ay nagkasundo na sila'y yumaon at
56 Of 59
kanilang isanguni ang gayon sa Lindol ngg lupa, at sinagot naman sila na kailanggang Páhiná 120sila'y
mag-isang dibdib upang magkaroon ngg mgga tao sa sanlibutan, at sila'y nag-isang dibdib at nagka-anak.
Ang unang naging anák nila ay lalaki at pinangganlang Libo, at ang sumunod ay babae, at pinangganlang
Saman, at ang dalawang magkapatid na ito ay nagkaanak ngg isang babae na pinangganlang naman nilang
Lupluban. Itong si Lupluban ay nakipag-isang dibdib sa isang anak na lalaki ngg mgga unang tao
(marahil ni Sikalak at ni Sikabay) na ang panggala'y Pandaguan at ang mgga ito ay nagkaanak ngg isang
lalaki na kanilang pinangganlang Arion. Si Pandaguan, di umano'y siyang unang kumatha ngg mgga
palaisdaan upang mamalakaya sa dagat, at ang unang nahuli ay isang pating, at pagkahuli ay iniahon sa
kati, na sa akala niya'y hindi mamamatay; ngguni't pagkaahon sa kati ay namatay: ngg makita niyang
patay ay pinasimulang alayan ngg mgga hayin at tuloy tinanggisan, at tumawag sa mgga Diyos, na may
namamatay, dahil sa wala pang namamatay noon; pagkarinig naman di umano ngg Diyos Kaptan ay
sinugo ang mgga langgaw upang tignan kung sino ang patay, at sapagka't hindi makapanggahas lumapit
ang mgga langgaw ay bukbok ang sinugo na siyang nakakita na ang patay ay pating, at sa ganito'y nagalit
ang Diyos Kaptan dahil sa pagkakaalay ngg mgga hayin sa isang isda. Sa pagkagalit na ito ngg Diyos
Kaptan ay Páhiná 121naghagis silang dalawa ngg Diyós Magwayan ngg isang lintik at siyang pumatay
kay Pandaguan, at namalaging tatlong pung araw sa Infierno; ngguni't pagkaraan ngg tatlong pung araw
ay kinahabagan siya ngg nanggabangit na mgga Diyós at muli siyang binuhay dito sa sanglibutan. Noong
samantalang siya'y patay ay napababae ang kanyan asawang si Lupluban sa isang nagngganggalang
Marakoyan, at di umano'y ito ang pinagmulan ngg pangganggalunya. Nang si Pandaguan ay mabuhay na
mag-uli at umuwi sa kanyang bahay ay hindi inabutan ang kanyang asawa, sa pagka't inanyayahan ngg
kanyang kaagulo na magsalo sila sa isang baboy na kanyang ninakaw (di umano'y ito ang unang
pagnanakaw na nagawa dito sa ibabaw ngg lupa), at sa ganito'y sinugo niya ang kanyang anák upang
kaonin, at si Lupluban ay tumangi at di sumama, na ang sabi ay hindi na magbabalik ang mgga patay
dito sa ibabaw ngg lupa, at sa galit ni Pandaguan ay nágbalik uli sa Infierno.
Ang pag-aakala, naman ngg mgga Tingian ay itong sumúsunod:
Iba ang paniwala ngg mgga taga bundok at anila'y noong una ay walâ kundi dagat at langgit, at sapagka't may isang lawin na walang kádapuan, ay hinalughog ang langgit at dagat dahil dito ay dinigma ngg dagat ang langgit na nagpakalaki-laki hangang sa itaas: ngg makita ngg langgit ang ganitong Páhiná 122asal ngg dagat ay pinasibulan ngg isda ang dagat at pagkatapos upang makaganting lubos sa pagkapanggahas laban sa kanya ay inihagis sa dagat, di umano, ang lahat ngg kapuluang ito upang ang dagat ay mapasuko at upang ang kanyang mgga tubig ay maglagos sa iba't ibang dako at huwag mangyaring makapagmalaki at ito ay pinagkapasimulan ngg mabario na ang ibig sabihin ay paghihigantihan sa pag-apí kaya di- umano'y nagíng kaugalian dito ang panghihiganti hangang sa di masiyahan. Saka ayon sa kasaysayan tungkol sa kawayan, ay ang lawin di umano ang siyang tumuka, kaya pumutok at lumabas yaong naging lalaki at babae na nabangit na (si Sikalak at si Sikahay). Di umano pa ngg mangganak si Kariuhi (isa sa mgga anak ngg mgga unang tao marahil) ay nangganak ngg lubhang marami, at nangyari isang araw na pumasok sa bahay ang ama na lubhang galit at sapagka't binalaan ang mgga anak ay nanggagsitakas sa takot anopa't ang iba'y nanggagsipasok sa mgga silid na totoong kublí, ang iba'y sa mgga silid sa dakong
Ang pag-aakala, naman ngg mgga Tingian ay itong sumúsunod:
Iba ang paniwala ngg mgga taga bundok at anila'y noong una ay walâ kundi dagat at langgit, at sapagka't may isang lawin na walang kádapuan, ay hinalughog ang langgit at dagat dahil dito ay dinigma ngg dagat ang langgit na nagpakalaki-laki hangang sa itaas: ngg makita ngg langgit ang ganitong Páhiná 122asal ngg dagat ay pinasibulan ngg isda ang dagat at pagkatapos upang makaganting lubos sa pagkapanggahas laban sa kanya ay inihagis sa dagat, di umano, ang lahat ngg kapuluang ito upang ang dagat ay mapasuko at upang ang kanyang mgga tubig ay maglagos sa iba't ibang dako at huwag mangyaring makapagmalaki at ito ay pinagkapasimulan ngg mabario na ang ibig sabihin ay paghihigantihan sa pag-apí kaya di- umano'y nagíng kaugalian dito ang panghihiganti hangang sa di masiyahan. Saka ayon sa kasaysayan tungkol sa kawayan, ay ang lawin di umano ang siyang tumuka, kaya pumutok at lumabas yaong naging lalaki at babae na nabangit na (si Sikalak at si Sikahay). Di umano pa ngg mangganak si Kariuhi (isa sa mgga anak ngg mgga unang tao marahil) ay nangganak ngg lubhang marami, at nangyari isang araw na pumasok sa bahay ang ama na lubhang galit at sapagka't binalaan ang mgga anak ay nanggagsitakas sa takot anopa't ang iba'y nanggagsipasok sa mgga silid na totoong kublí, ang iba'y sa mgga silid sa dakong
57 Of 59
labas ang iba'y nagsikubli sa mgga dinding, ang iba'y nanggagsipanaog na tumunggo sa dakong dagat.
Anila'y yaong nanggagsipasok sa silid na totoong kublí ay siyang pinangalinggan ngg mgga maginoo, yaong
mgga napa sa silid sa dakong labas ay siyang pinangalinggan Páhiná 123ngg mgga timawa, yaong
nanggagkublí sa dapugan ay siyang pinanggalinggan ngg mgga maitim at ang nanggagsitunggo sa dakong dagat
ay ang mgga maputi na hindi na nanggabalitaan nila, kundi ngg dumating na lamang dito ang mgga taga
Europa.
Páhiná 124
Mgg̃a Aklat na Sinulat ngg̃ Sumulat Nito.
Tulong sa Pag-aaral ngg wikang Inglés. English-Tagalog Dictionary with Phrases. Dating Pilipinas.
Mgg̃a Aklat na Tinagalog ngg̃ Sumulat Nito.
Bagong Tipan.
Matandang Tipan.
Melodramang "Noli Me Tangere" ni G. Gross sa novela ni Gat Jose Rizal.
Páhiná 124
Mgg̃a Aklat na Sinulat ngg̃ Sumulat Nito.
Tulong sa Pag-aaral ngg wikang Inglés. English-Tagalog Dictionary with Phrases. Dating Pilipinas.
Mgg̃a Aklat na Tinagalog ngg̃ Sumulat Nito.
Bagong Tipan.
Matandang Tipan.
Melodramang "Noli Me Tangere" ni G. Gross sa novela ni Gat Jose Rizal.
58 Of 59
59 Of 59
Sigurado ka sa nangangailangan ng isang pautang, upang bumili ng bahay, ng kotse? Sigurado ka sa anumang pinansiyal na gulo at nais mong tumira sa iyong krisis? Kailangan mo ba ng isang utang upang simulan up ng isang negosyo? Kailangan mo ba ng isang loan upang matugunan ang mga pangangailangan ng mga miyembro ng pamilya o manatiling pananalapi masaya? Kung ito ang kaso pagkatapos ay mag-alala hindi dahil tayo ay isang pribadong pautang kumpanya na ang layunin ay upang makatulong sa mga nangangailangan ng pananalapi upang maaari silang mabuhay buhay bilang pagnanais nila. Punan ang form sa ibaba at makakuha ng mga ito pabalik sa amin sa pamamagitan ng email bilang davidpetersonloanfirm1@outlook.com at kami ay magiging masaya na tulungan ka.
ReplyDeletePangalan:
Bansa:
Estado:
Kasarian:
Numero ng Telepono:
Punan ito at bumalik sa amin sa pamamagitan ng email pati na davidpetersonloanfirm1@outlook.com para makita umpisahan ang utang transaksyon OK.
Name: David Peterson
Email: davidpetersonloanfirm1@outlook.com
Ikaw ba ay naghahanap para sa isang napaka tunay na pautang?
ReplyDeleteHuwag mo nais na pinansiyal na tulong sa iyong negosyo?
Huwag mo nais na bumili ng iyong pinapangarap na bahay at kotse?
Gusto mo bang magsimula ng isang negosyo at di mo alam kung saan magsisimula mula sa?
Ikaw ba ay naka-down na patuloy sa pamamagitan ng iyong bangko at iba pang institusyon sa pananalapi?
mag-alala hindi dahil bigyan kami out loan Sa isang abot-kayang rate ng interes ng 2%? Inasikaso sa loob ng 24 hours.and isang tagal pagbabayad panahon ng 1year sa 10years sa anumang bahagi ng world.We bigyan ang mga pautang sa loob ng hanay ng mga 5000 sa 100,000,000 USD lang para sa lamang ng isang fee, na kung saan ay ang registration fee habang ay nagbabayad ng kumpanya lahat ng iba pang mga bayarin, Anumang pautang kumpanya na humihingi para sa higit sa isang fee ay isang scam at mag-ingat sa kumpanyang iyon. Ang aming mga pautang ay well nakaseguro at maximum security ay ang aming priority.contact amin ngayon sa (maxwellloans24@outlook.com) kung saan ang iyong mga pangangailangan ay matugunan at ang iyong mga alalahanin ay higit.
REGARDS !!!
Kamusta,
ReplyDeleteIkaw ba ay naghahanap para sa isang kagalang-galang at kinikilalang pribadong pautang kumpanya na nagbibigay ng mga pautang sa mga oras sa buhay na pagkakataon. maligayang pagdating sa Saint Vincent de Paul pundasyon kung saan kami ng tulong sa mahihirap at nangangailangan at ang lahat ng mga nangangailangan ng anumang pinansiyal na tulong, Kami ay nagbibigay ng lahat ng mga uri ng mga pautang sa isang napaka-mabilis at madaling paraan, personal na pautang, pautang sa kotse, home loan, ang mag-aaral Loan, pautang sa negosyo, investment pautang, utang pagpapatatag, at marami pa. Nakarating na tinanggihan mo ay sa pamamagitan ng mga bangko at iba pang institusyon sa pananalapi? Kailangan ba ninyo ang isang utang pautang o isang mortgage? Hanapin walang higit pa rin kami dito upang gawin ang lahat ng iyong mga pinansiyal na problema sa isang bagay ng nakalipas. Utang natin ang mga pondo sa mga indibidwal at mga negosyo na nangangailangan ng pinansiyal na tulong sa rate ng 2%. Walang kinakailangang numero ng seguridad sosyal at walang credit check kinakailangan, 100% garantisadong. Gusto kong gamitin ang daluyan na ito upang ipaalam sa iyo na aming ilalagak maaasahan at beneficiary na tulong at kami ay nalulugod na nag-aalok sa iyo ng isang loan.
Kaya mag-email sa amin ngayon sa: (stvincentdepaulloan@gmail.com) upang magamit ngayon para sa isang loan.
Kailangan mo ba ng isang kagyat na pinansiyal na credit pautang?
ReplyDelete* Very mabilis at agarang transfer sa iyong bank account
* Pagbabayad nagsisimula walong buwan matapos mong makuha ang pera
Bank account
* Mababang interes rate ng 2%
* Long-term ng pagbabayad (1-30 na taon) Haba
* Flexible tuntunin utang at buwanang pagbabayad
*. Gaano katagal ang aabutin para pondohan? Pagkatapos ng pagsusumite ng loan application
Maaari mong asahan ang isang paunang sagot mas mababa sa 24 oras
pagpopondo sa 72-96 oras matapos na matanggap ang impormasyong kailangan nila
galing sayo.
Makipag-ugnayan sa mga lehitimong at pinahintulutan lisensiyadong tiwala kumpanya
na pinansiyal na tulong sa iba pang mga bansa.
Para sa karagdagang impormasyon at mga loan application form pinagsamang negosyo, sa pamamagitan
email: cashfirmarena@gmail.com
SIR Eva DEMETER
Direktor-Heneral
CASHFIRM
Hello, Ito ay upang ipaalam sa publiko sa pangkalahatan na Mrs magret JAMES isang kagalang-galang pribadong tagapagpahiram pautang binuksan ng isang pinansiyal na pagkakataon para sa lahat ng mga nangangailangan ng anumang pinansiyal na tulong. Kailangan mo ng kagyat na pautang upang i-clear ang iyong mga utang o kailangan ng isang home loan upang mapabuti ang iyong negosyo? Matagal ka na naka-down sa pamamagitan ng mga bangko at iba pang mga pinansyal na institusyon? Hanapin walang karagdagang, dahil kami ay dito para sa lahat ng iyong mga pinansiyal na mga problema. Secured pautang namin 2% interest rate para sa mga indibidwal, mga kumpanya at mga lipunan sa isang malinaw at maaaring maunawaan Manner, mga tuntunin at kundisyon. Walang credit check kailangan, 100% garantisadong. E-mail: (MAGRETJAMES321@GMAIL.COM)
ReplyDeleteAre you a business man or woman? Do you need funds to start up your own business? Do you need loan to settle your debt or pay off your bills or start a nice business? Do you need funds to finance your project? We Offers guaranteed loan services of any amount and to any part of the world for (Individuals, Companies, Realtor and Corporate Bodies) at our superb interest rate of 3%. For application and more information send replies to the following E-mail address: standardonlineinvestment@gmail.com
ReplyDeleteThanks and look forward to your prompt reply.
Regards,
Muqse
Pagbati aking mahal
ReplyDeleteHindi ko talaga alam kung saan sisimulan ang aking patotoo mula sa dahil napakasaya kong pangalan ay Esteri Mumpung, mula sa Phillipine, Mrs Rebacca Alma ay dumating upang mailigtas ako sa aking buhay at pinunasan ang lahat ng aking mga kalungkutan.
Nakapagtataka kung naisip kong natapos ang lahat sa akin, labis akong may utang na loob na ang mga taong hiniram ko sa gang ay nilaban ako at pagkatapos ay inaresto ako bilang isang resulta ng aking utang. nakakulong nang maraming buwan ang biyaya ay ibinigay sa akin nang ako ay ma-uli at pinakawalan upang pumunta at kumita ng pera upang mabayaran ang lahat ng mga utang na natanggap ko kaya sinabihan ako na mayroong mga lehitimong online na nagpapahiram kaya kailangan kong maghanap sa mga blog na ako ay ginulangan. ngunit nang matagpuan ko ang REBACCA ALMA LOAN COMPANY, inutusan ako ng Diyos sa kanya at sa isang blog dahil ang pag-akit ko sa ito ay tunay na isang himala siguro dahil nakita ng Diyos na marami akong pagdurusa na dahilan kung bakit niya ako iniuutos sa kanya. Kaya't nag-apply ako nang may masigasig pagkatapos ng ilang oras na inaprubahan ng Lupon ang aking pautang at sa 24 na oras ay na-kredito ako sa eksaktong halaga na aking nilalayon para sa lahat ng ito nang walang karagdagang garantiya ng mga Personal na Pautang habang nakausap ko ka ngayon limasin ang lahat ng utang ko at mayroon akong sariling supermarket at pamumuhunan na nangyayari sa Pilipinas at Indonesia, magbubukas lang ako ng isang mall sa Malaysia hindi pa matagal na at hindi ko kailangan ang tulong ng ibang tao bago ako magpakain o kumuha ng pananalapi, kahit anong desisyon ko ay walang negosyo sa Pulis, ngayon ay isang malayang babae na ako.
Nais mong makaranas ng kalayaan sa pananalapi tulad ko, mangyaring makipag-ugnay sa Ina sa pamamagitan ng email ng kumpanya: (rebaccaalmaloancompany@gmail.com) makipag-ugnay din kay Mrs. Rebbacca sa pamamagitan ng numero ng whatsapp 14052595662.
Hindi mo maipagdebate ang katotohanan na sa mundong ito ng mga paghihirap na kailangan mo ng isang tao na makakatulong sa iyo na malampasan ang turnover financial sa iyong buhay sa isang paraan o sa iba pa, kaya't binigyan kita ng utos na subukan at makipag-ugnay kay Mrs. Rebacca Alma sa address sa itaas kaya ikaw maaaring malampasan ang mga problemang pampinansyal sa iyong buhay.
Maaari mo ring makipag-ugnay sa akin sa pamamagitan ng aking email: (esterimumpung77@gmail.com)) Palaging pagiging positibo kay Gng. Rebacca Alma dahil makikita ka niya sa lahat ng iyong mga hamon sa pananalapi at pagkatapos ay bibigyan ka ng isang bagong pananaw sa pananalapi at kalayaan upang malampasan ang lahat ng iyong pagkabahala . Pagpalain nawa kayong lahat.